"Aýal jyns agzalarynyň şikeslendirilmegi biziň hemmämizi şikeslendirýär"
Emma Bonino,
aýal hukuklary ugrunda göreşiji,
Ýewroparlamentiň agzasy.
Soňky 80 ýylyň içinde demokratiki jemgyýetde aýallar uzaga çeken göreşlerden soň, özlerine deň hukukly raýat höküminde garalmaklaryny gazandylar. Hususy eýeçilige, saýlawlarda ses berme, işlemäge, maşgala gurmak we aýrylyşmak, çaga dogurmak ýa-da çagasyz bolmak hukuklaryny diňe syýasy göreş usullary arkaly gazanyp bildiler.
Şular ýaly raýatlyk ýeňişleri sosial durmuşyň ösmegine ýardam berip, jemgyýetde ençeme reformalaryň geçirilmegine itergi berdiler.
Sahara çölüniň günortasyndan Arabystan ýarym adasyna çenli ýerleşen afrikan döwletlerinden başlap, Uzak Gündogaryň käbir ýurtlaryndaky, Ýewropanyň, ABŞ-yň, Kanadanyň, Täze Zelandiýanyň emigrant jemgyýetçiliklerindäki zenanlar, özlerine ýetiriljek jynsy, sosial, raýatlyk, syýasy şikeslendirmelerine we kemsidilmelerine garşy çykyş edýärler.
Ýerlerde işleýän lukmanlaryň we hukuk goraýjylaryň topary, döwlete degişli bolmadyk guramalar hem-de syýasatçylar, köp döwletlerde duş gelýän we berjaý edilýän aýal jynsy agzalaryny şikeslendiriji däbine garşy durup, bu kynçylygy açyk aýtmaga synanyşýarlar.
Aýal jynsy agzalaryny şikeslendiriji usullary ulanmak tejribesi öz içine daşky jyns agzalary doly ýa-da bölekleýin aýyrmagy ýa-da lukmançylyk görkezmeleri bolmazdan şikeslendirmäniň başga görnüşlerini ýetirmegi alýandyr.
Aýal jynsy agzalaryny şikeslendirmek tejribesiniň esasan dört görnüşi bardyr:
-
Kinnigi (klitor) aýyrmak – aýal jyns agzalarynyň iň duýgur we seksual taýdan wajyp agzasynyň bölekleýin ýa-da tutuş aýrylmagy. Örän seýrek ýagdaýlarda diňe kinnigiň daşyndaky deri gasynjyklary aýrylýar;
-
Ekssiziýa (kesmek) – kinnigiň we kiçi jyns dodaklarynyň uly jyns dodaklary bilen bile kesilip aýrylmagy. Kinnik bilen kiçi dodaklar tutuş ýa-da bölekleýin aýrylyp bilner;
-
Infibulýasiýa – kinnigi aýryp, käwagtlar bolsa aýyrmazdan, kiçi we uly jyns dodaklaryny üýtgetme netijesinde gaty halkanyň döredilmegi bilen jynshana girelgesini daraltmakdyr;
-
Lukmançylyk görkezmeleri bolmazdan aýal jyns agzalaryna zyýan ýetirýän başga usullar. Meselem, deşme, deşip halka geýdirme, gyrma ýa-da jyns agzalaryna tagma basma.
Jyns agzalaryny şikeslendiriji bu operasiýalar esasan 15 ýaşa çenli gyzjagazlara, käwagtlar uly aýallara hem geçirilýär. Her ýylda Afrikada gyzlaryň 3 mln töweregi şunuň ýaly howpa sezewar bolýarlar.
Synçylaryň bellemegine görä, Afrikada 10 ýaşly gyzjagazlaryň 92 mln golaýy şular ýaly operasiýalary başdan geçirendirler. Dünýäde şunuň ýaly däbiň şikeslendiriji netijeleri bilen 100-140 mln töweregi gyzlar we aýallar ýaşaýandyr. Şunuň ýaly tejribeÝakyn Gündogaryň käbir döwletlerinde, Ýewropa hem-de Demirgazyk Amerika göçüp gelenleriň käbir toparlarynda ýaýrandyr.
Halkara derejeesinde jyns agzalary şikeslendirme tejribesini ulanmak aýal-gyzlaryň hukuklaryny bozýan faktor hasaplanylýar. Ol jynslaryň arasyndaky uly deňsizligi görkezip, aýallary kemsitmegiň aňrybaş derejesiniň kepilnamasy bolup durýandyr. Şunuň ýaly usullar köplenç kämillik ýaşyna ýetmedik gyzjagazlaryň arasynda geçirilip, çagalaryň hukuklaryny bozýandyr. Şunuň bilen birlikde hem, bu usullar adamynyň saglyga, beden goraglylygyna, mertebesini kemsidiji, gazaply hereketlerden azat bolma, olaryň ölümçilige getirýän halatynda bolsa, ýaşaýşa bolan hukuklaryny kemsidýändir.
Şunuň ýaly operasiýalaryň aýal saglygy üçin hiç hili peýdasy ýokdur. Olar sag aýal jyns agzalaryny şikeslendirip, aýal-gyzlaryň bedeniniň kadaly we adaty işjeňligini bozýarlar. Bu usullary ulanmak ýiti agyryň, gan akmalaryň, şok ýagdaýynyň, ýokançlyklaryň birleşmegi netijesinde bürme we sepsis (ganyň hapalanmagy) kesellerini, peşewiň bedende saklanmagy, jyns agzalaryň dokumalarynda bitmeýän ýaralaryň döremegi ýaly gaýraüzülmelere getirip biler.
Uzak möhletleýin ýagdaýda ýüze çykýan gaýraüzülmeler bolsa öz içine aşakdakylary alýandyr:
-
peşew çykaryş ýollaryň gaýtalanyp durýan ýokançlyklary;
-
önelgesizlik;
-
dogrum wagtynda ýüze çykýan gaýraüzülmeleriň we çaga ölümçiliginiň ýokary töwekgelçiligi;
-
hirurgiki operasiýalary gaýtadan ulanmak zerurlygy. Meselem, infibulýasiýa usuly ulanylandan soň, jynsy gatnaşyklara we çaga dogurmaga mümkinçiligi döreder ýaly jynshana girelgesini kesip giňeldýärler. Köplenç jynshana girelge birnäçe gezek daraldylyp, giňeldilýär. Şeýlelikde, aýal bedeni üçin gaýraüzülmeleriň döreme howpy ýokarlanýar.
Şikeslendiriji usullary esasan hem ýerli jemgyýetçilik toparlarynda kömegiň dürli görnüşlerini berýän adamlar, meselem sünnet edýänler ýa-da çaga dogurdýan aýallar amala aşyrýarlar. Oňa garamazdan, köp halatlarda bu operasiýalar lukmançylyk işgärleri tarapyndan hem geçirilýändir.
Jemgyýetçilik, sosial-ykdysady, ylmy-tehniki ösüşiň öňe barýan döwründe, XXI asyryň başynda, şunuň ýaly adam mertebesini kemsidiji, maýyplyga getirip, saglyga zyýan ýetirýän däpleriň saklanyp galmagyna näme sebäp bolup bilýärkä?
Synçylaryň bellemegine görä, ol usullaryň saklanyp galmagynyň birnäçe medeni, dini we sosial sebäpleri bardyr:
-
Şu tejribäniň däp höküminde ulanylýan ýerinde, başgalaryň ýerine ýetirýän düzgünlerini berjaý etmäge boýun egdirmek maksady bilen ulanylyp bilner.
-
Bu tejribe gyzlary terbiýelemekde, kämillige we durmuşa çykarmakda esasy ulanylýan serişdeleriň biri hasaplanylýar;
-
Bu usullar durmuşa çykmazdan öň gyzlygy goramak, durmuşa çykandan soň wepalylygy saklatmak maksady bilen ulanylýar. Köp jemgyýetçilik toparlarynda, bu usullar aýalyň jynsy höwesini peseldip, bikanun seksual gatnaşyklardan saklar diýen düşünje bardyr;
-
"Erkeklere degişli", "arassa däl" beden bölekleri aýrylandan soň, gyzlar "gözelleşýär we arassalanýar" diýen düşünje bilen hem geçirilip bilner;
-
Dini ýazgylarda bu tejribäni goldaýan pikirler bolmasa hem, bu usullary geçirýän adamlar din ony goldaýar diýen pikirde bolýarlar;
-
Dini wekilleriň bu tejribä bolan dürli garaýyşlary bardyr: olaryň käbiri bu usullary goldasa, beýlekileri olary din bilen baglanyşdyrmaýarlar, üçünjileri bolsa olara garşy göreşýärler;
-
Ýerli hökümet agzalary, şol usullary geçirýän adamlar, hatda käbir lukmançylyk işgärleri hem bu tejribäni goldap bilýärler;
-
Köp toparlarda bu tejribä däp höküminde garalansoň, bu ýagdaý ony dowam etmäge düşündiriş bolup durýar;
-
Käbir jemgyýetçilik toparlary bu tejribäni goňşy toparlaryň däbi höküminde kabul edip bilerler, käwagtlar bu usullar dini we däp-dessurlary ösdürmegiň giňişleýin hereketi höküminde ulanylyp bilner;
-
Käbir jemgyýetçilik toparlarynyň, bu usullaryň ulanylýan ýerlerine göçüp barmagy bilen olary kabul etmegi mümkindir.
1997- nji ýylda BSGG we BMG-niň çagalar we ilat ýaýraýyş fondy jyns agzalarynyň şikeslendirme usullaryna garşy gönükdirilen bilelikdäki Beýannamasyny yglan etdi.
2008-nji ýylyň fewral aýynda BMG-niň has giňişleýin goldawy bilen täze Beýannama ykrar edildi.
Şikeslendiriş usullary ulanmagyň tejribesine garşy gönükdirilen Halkara çäreler toplumy aşakdakylary öz içine alýar:
-
Bu tejribä garşy halkara gatnaşyklarynyň hemme mümkinçilikleriniň ulanylmagy;
-
Bu tejribäni ýazgarýan Halkara barlag toparlarynyň döredilmegi we degişli rezolýusiýalaryň üstünde işlemek;
-
Ýerli guramalaryň üsti bilen ilatyň arasynda düşündiriş çärelerini geçirmek. Bu usullary geçirýän adamlar bilen işlemek, olara başga iş hödürlemek ýa-da bu howply usullary başga howpsyz usullar bilen çalşyrmak synanyşygyny etmek (däp-dessurlar has çynlakaý berjaý edilýän ýerlerinde);
-
Bu tejribäniň sebäplerini, netijelerini, oňa garşy göreş usullaryny we ondan ejir çeken adamlara kömek bermegiň usullaryny öwrenmek üçin ylmy- barlag çäreleri ýaýbaňlandyrmak;
-
Şikeslendirýän operasiýalara sezewar bolan aýallara berilýän lukmançylyk kömegini doly derejede amala aşyrmak üçin, saglygy goraýyş işgärleri üçin gollanma işläp düzmek.
Bütindünýä saglyk guramasy şu operasiýalaryň geçirilýän döwletlerinde, olary lukmançylyk taýynlygyny geçen adamlaryň köp ýerine ýetirýänligini belläp, olary bu usullary ulanmakdan saklanmaga çagyrýar.
