В настоящее время Россия является привлекательной страной для получения высшего образования для туркменской молодежи. Интерес наших абитуриентов к России связан с относительно доступным образованием, близким географическим расположением к Туркменистану, общими историческими событиями, и знанием русского языка туркменской молодежью. Учитывая мой многолетний опыт учебы и жизни в России, я хочу поделиться полезной информацией с нашими соотечественниками для их успешного поступления в ВУЗ и легального нахождения там.

1.   0 Teswir

Türkmenistanda donorlardan alynýan gany ýa-da onuň düzüm böleklerini nädip tapmaly? Geçen ýyl meniň maşgalam bu gözlegi özbaşdak geçirmeli boldy. Gyssagly operasiýa sebäpli eneme gan gerekdi. Biziň bu maglumatlardan bihabar bolmagymyz bolsa diňe gaýgymyzyň üstüne gaýgy goşdy.

Şonuň üçinem, öz tejribäme esaslanyp, men Türkmenistanda donoryň ganynyň we onuň düzüm bölekleriniň nädip alynýandygyny we munuň kanuna görä nähili alnyp barylýandygyny paýlaşmak isleýärin. Bu maglumatlary bilmek agyr güne uçran maşgala üçin donoryň ganyny almak prosesini ýeňilleşdirer.

1.   4 Teswir

Как в Туркменистане получить донорскую кровь или ее компоненты (составляющие части крови)? В прошлом году моей семье пришлось самостоятельно искать ответ на этот вопрос. Из-за экстренной операции моей бабушке нужно было переливание крови. Наша неосведомленность только добавила нам переживаний.

Поэтому я хотела бы поделиться информацией, полученной на своем опыте о том, как получить кровь и её компоненты в Туркменистане, как это должно быть по закону, и как можно было бы облегчить процесс получения донорской крови для семьи, которая уже переживает большой стресс.

1.   0 Teswir

Susette 4 ýaşynda. Ol ejesi bilen Wenesuelada ýaşaýar. Onuň kakasy Renato, Wenesuelanyň esasy aragatnaşyk kompaniýasynyň (Cantv) müşderi hyzmatlarynyň wekili, 2018-nji ýylyň iýulynda iş tapmak we yzynda galan maşgalasyna eklenç puluny ugratmak maksady bilen Perua tarap awtobusly ýola düşýär.

(Bu makala üçin gürrüňdeş bolnan maşgalalar we beýleki adamlar çagalarynyň şahsy maglumatlarynyň gizlinligini goramak üçin familiýalarynyň ulanylmazlygyny haýyş etdiler.)

1.   5 Teswir

Спросите у родителей, в их времена не выкидывали бумагу, газеты, картон и т. д., а было очень популярно сдавать их на макулатуру. Согласно моим родителям в Туркменской ССР мотиваторами для сдачи макулатуры у школьников были билеты в кино (один билет за 25 кг), а среди взрослых – книги, дефицитных изданий.

1.   1 Teswir

Adamyň jynsy onuň ylmy-bilim almak ukybyna, islegine täsir ýetirýärmika? Oglan bilen gyzyň arasynda matematiki başarnykda tapawut barmyka? Ýakynda çap edilen ylmy işlere görä, iki jynsyň arasynda matematika bilimi boýunça tapawut ýetginjeklik ýaşyndan soň emele gelýär. Emma muňa ynsan biologiýasy däl-de, jynslar barada giňden ýaýran stereotipler sebäp bolýar. Aşakda biz Ylym, Tehnologiýa, Inženerçilik, Matematika (YTIM) ugurlarynda Türkmenistanly aýal-gyzlaryň örän az böleginiň okap-işlemegine sebäp bolýan giňden ýaýran düşünjeleri we toslamalary açyp görkezeris.

1. Gyzlara ýokary bilim almak hökman däl. Köp türkmen maşgalalarynda gyz çagany okatmaga üns berilmeýär.

Olarda "gyz kişi maşgalasy – ol toý edip, başga maşgala gidýär we öz ene-atasyna kän bir peýda getirmeýär" diýen düşünje bar. Şeýle hem, "ony toý edip baran maşgalasy, esasan hem adamsy eklär" diýen pikir bar. Şol bir wagtyň özünde, oglan çagany okatmaga uly üns berilýär. Sebäbi, "ol geljekde maşgala başy bolmaly we öz maşgalasyny ekläp bilmeli" diýýärler.

Emma, gyzlara hem ýokary bilim almak zerurdyr. Olar toý edip baran ýerinde dili gysga bolmaz ýaly, öz maşgalasyna goşant goşup biler ýaly, we öz çagalaryna görelde bolar ýaly bilimli bolmalydyrlar. Halkara barlaglara görä, bilimli eneler çagalaryna has gowy bilim berip, olara gowy okamaga we ylymly bolmaga itergi berýärler.

2. Aýal-gyzlaryň esasy käri hojalygy dolandyrmak we çagalaryny ösdürip ýetişdirmek.

Türkmenistanda zenanlar öý hyzmatlary we maşgala agzalaryna seretmek ýaly işleri orta hasap bilen 2,5 esse köp ýerine ýetirýärler (çeşme: BMGÖM Türkmenistan). Elbetde, hojalyk işleri we çagalary kemala getirmek örän wajyp. Emma, bu bir adamyň işi däl. Ony är-aýal deň derejede ýerine ýetirmeli. Maşgala iki adam bolup gurulýar we onuň berkemegine we ösmegine iki adamam deň derejede goşant goşmaly.

Aýal-gyzlar akylly we maksada okgunly. Olar islendik işi ýerine ýetirmäge we saýlan kärinde üstünlük gazanmaga ukyply. Muňa taryhda belli aýal sportsmenler, açyş eden alymlar we ýurt baştutany derejesinde işleýän zenanlar mysal bolup biler. Şonuň üçin, biz aýal-gyzlaryň mümkinçiliklerini çäklendirmeli däl-de, olara hojalyk işlerini, bilim almagy we hünärmen bolmagy bir wagtda alyp barar ýaly we ählisinde üstünlikli bolar ýaly şertler döretmeli.

Esasan hem 1-nji we 2-nji düşünjeler aýal-gyzlary öz adamsyna we gelin bolup baran maşgalasyna garaşly edýär. Mysal üçin, biz ýetginjek wagtymyz dost-ýarlarymyz bilen gezelenje gidesimiz, kafede doglan-gün belläsimiz ýa-da, iň bolmanda, jübümizde biraz pul bolmagyny isleýäris. Her gezek ene-atamyzdan pul almaga çekinýäris, sebäbi olar puly nämä sowjagymyzy soraýarlar we pul bermän hem bilýärler. "Wah, men bir tizräk işe girip, aýlyk alyp başlasam, öz pulumy isleýşimçe sowaryn" diýip, arzuw edýäris. Indi göz öňüne getiriň, köp sanly gyzlar ömür boýy maddy taýdan birine garaşly bolup ýaşaýarlar. Olara hojalyk işlerini edeni üçin aýlyk tölenmeýär. Emma, pul gerek bolanda oňa adamsy "seň gazanjyňam ýok" diýip, kemsitmegi hiç zatça görmeýär. Aýallar işläp pul gazanan ýagdaýda hem, maşgalanyň başy hökmünde erkekler pula ýolbaşçylyk edýärler.

Türkmenistanda hojalyklaryň 76 göteriminde maliýe we beýleki çözgütler boýunça, erkek adamlar baştutanlyk edýärler. (çeşme: BMG-niň Ösüş Maksatnamasy (BMGÖM) Türkmenistan)

3. YTIM ugurlary aýal-gyzlara gelişyän kär däl, ol erkek oglanlara mahsus hünär.

Ýakyn wagta çenli ylym, inženerçilik we tehnologiýa esasan hem erkeklere mahsus hünär hasaplanýardy. Türkmenistanda ilatyň 50.2% aýal-gyzlardan ybarat. Emma ylym we tehnologiýa pudaklarynda zenanlaryň diňe 17%-i işleýär. (çeşme: BMGÖM Türkmenistan)

Hünäriň jynsy ýokdur. Ony ylmy we tejribesi bolan islendik adam ýerine ýetirip bilýär. Mysal üçin, biz keselläp lukmana ýüz tutanymyzda, lukmany jynsy boýunça saýlamaýarys ahyry. Biz ony bilim-tejribesine, iş başarjaňlygyna görä saýlaýarys. Şonuň üçin, "aýallara bu kär, erkeklere ol kär gelişýär" diýlen düşünje nädogrudyr. Kim haýsy hünar bilen gyzyklanýan bolsa we haýsy hünäre ukyply bolsa şony saýlamaga hukugy bolmaly.

4. Gyzlar ylym we matematika ugurlaryny oglanlar ýaly gowy bilmeýärler.

Ýakynda çap edilen ylmy işlere görä, gyz bilen oglaryň arasynda matematiki başarnyk boýunça hiç hili biologiki we genetiki tapawut ýok. Bu diňe adamlaryň arasynda giňden ýaýran bir düşünje. Gynansakda, bu düşünje gyzlaryň matematika sapagyna bolan höwesine we mysal işlände özüne bolan ynamyna täsir edýär. Haçanda ähli adam saňa göwni ýetmezçilik edende, isleseň-islemeseň hem, ol öz-özüňe bolan ynamyň peselmegine itergi berýär. Şonuň üçin, biz beýle stereotipleri halk arasynda ýaýratmagy bes etmeli we olaryň nädogrydygyny wagz etmeli.

5. Saýlan hünäriň maşgalaň, dost-ýarlaryň we jemgyýet tarapyndan makullanmaly.

Köp aýal-gyzlar YTIM ugurlaryndan hünär edinmekden gaça durýarlar. Sebäbi köpçülik aýal-gyzlaryň mugallym, terbiýeçi, lukman ýa-da öý bikesi ýaly kärlerli edinmegini has köp goldaýar. Emma, aýal-gyzlar elmydama olardan garaşylýan zady etjek bolup janykmaly däl. Olar özi üçin gyzykly we peýdaly käri edinmeli. Eger-de biz hemişe köpçüligiň aýdany bilen ýaşasak, biz hiç haçan öz isleýän durmuşymyzy ýaşap bilmeris.

6. Aýallar YTIM ugrundan hünarmen bolmagy we çaga ýetişdirmegi bir wagtda alyp baryp bilmeýärler.

Biz aýal-gyzlary hünärmen bolmagyň ýa-da çaga seretmegiň arasyndan haýsy hem bolsa birini saýlamaga mejbur etmeli däl. Tersine, işleýän zenanlary goldap, olara iş bilen maşgala bir wagtda ýetişmek üçin ýardam bermeli. Türkmenistanda çaga dogran zenanlar işden azyndan 112 gün dynç alyp bilýärler. Emma, çagany ösdürip-ýetişdirmek diňe enäniň borjy bolmaly däl. Türkmenistanyň Zähmet Kodeksiniň 97-nji maddasy kakalara hem çaga seretmek üçin işden rugsada çykmaga hukuk berýär. Gynansakda, bizde kakalaryň diňe 15%-i çagalaryna irki ýaşda seretmek üçin rugsada çykýarlar. (çeşme: BMGÖM Türkmenistan) Muňa bolsa, giňden ýaýran "çaga seretmek aýallaryň borjy" diýen pikir sebäp bolýar.

Gynansakda, dünýä boýunça ýokary okuw jaýynda YTIM ugurlary boýunça okaýan talyplaryň diňe 35 göterimi aýal-gyzlardan ybarat. (çeşme: www.unesco.org)

Bu meseläni çözmeklik her bir döwletiň esasy syýasatyna öwrülmeli. Sebäbi aýal-gyzlaryň ylym ulgamynda tutýan orny wajyp we olaryň ylma goşýan goşandy ummasyzdyr. Şeýle hem, dünýä boýunça ýurt baştutanlarynyň bilelikde döreden Durnukly Ösüş Maksatnamalaryna (DÖM) ýetmek üçin her bir döwlet aýal-gyzlara deň mümkinçilikler döretmeli, we olary YTIM ugurlarynda okap-işlemäge höweslendirmeli we goldamaly. Çünki ylym we tehnologiýa durnukly ykdysady ösüşiň girewidir.

Makalada beýan edilýän pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişlidir. Awtoryň pozisiýasy Saglyk redaksiýasynyň pozisiýasyny suratlandyrmaýar.

Awtor: Ogulgerek Pälwanowa

1.   1 Teswir

1.   2 Teswir

В сентябре 2018 года Saglyk.org организовал онлайн-опрос среди туркменистанцев на тему бытового насилия. Каждый желающий мог ответить на вопрос «Существует ли в Туркменистане насилие относительно женщин и детей?». С результатами опроса можно ознакомиться в Аналитической справке.

Пользуясь актуальностью этой темы, мы решили поговорить с сотрудником психологического центра «Форсайт» в Санкт-Петербурге, Анастасией Маскаевой, основательницей проекта «Взаимопонимание».

1.   0 Teswir

2018-nji ýylyň sentýabr aýynda BMG-niň Ýewropanyň Ykdysady Komissiýasy bilen bilelikde Merkezi Aziýanyň Sebitleýin Ekologiýa Merkezi ("MASEM", rusça "РЕЦЦА") "Türkmenistandaky ýeriň üstündäki suw serişdeleriniň hiliniň monitoring (seljerme) ulgamynyň zerurlyklarynyň barlagyny" çap etdi.

Bu barlaglar MASEM bilen bilelikde, garaşsyz we sebitleýin bilermenler tarapyndan ýerine ýetirildi. Türkmenistan beýleki Merkezi Aziýa ýurtlary hem-de Ýewropa Bileleşigi we BMG-niň ÖM (Ösüş Maksatnamasy) bilen bilelikde MASEM-iň esaslandyryjylarynyň biri bolup durýar. Barlagyň maksady Türkmenistandaky ýeriň üstündäki suw serişdeleriniň hiline gözegçilik etmek ulgamyna baha bermekden ybaratdyr. Bu barlagda Türkmenistanyň ýeriň üstündäki suwlarynyň esasy çeşmeleri, olar bilen bagly meseleler, ýurduň ýeriň üstündäki suw serişdeleriniň hiline gözegçilik etmek ulgamynyň seljerilişi hem-de maslahatlar beýan edilýär. Gury ýer bölegindäki ýeriň üstündäki suwlar – bu akýan ýa-da ýeriň üstünde ýygnanýan suwlardyr: derýalar, suw howdanlary, köller, deňizler we beýleki ýaplar hem-de howuzlar.

Meniň pikirimçe, bu barlag tüýs wagtynda geçirildi, sebäbi biziň ýurdumyzda suw serişdelerinden peýdalanmak tölegli görnüşe geçirildi. Bu biziň ählimize, esasan hem biziň döwrümizde, suwuň çäkli serişde bolup durýandygy we/ýa-da ýokanç keselleriň çeşmesi bolup bilýändigi hakynda ýatladýar. Suw üçin töleg töläp başlanymyzdan soňra, ýurdumyzdaky suwlaryň umumy ýagdaýy, ýerli guramalaryň olaryň hiline nähili gözegçilik edýändigi hakynda bilmek bize möhüm dälmi? Resminama tutuşlygyna örän uly, ol jemi 48 sahypadan durýar. Şol sebäpli, siziň wagtyňyz çäkli bolsa, dessine 44-46-njy sahypalara seredip bilersiňiz. Ol ýerde netijeler we maslahatlar gysgaça beýan edilendir. Resminama rus dilinde berlip, onuň türkmen dilindäki nusgasy ýok. Ol çylşyrymly we resmi dilde ýazylandygy üçin, her bir ýaşaýjy üçin ýeterlik derejede düşnükli däl. Bu barlagdan paýlaşmak üçin peýdaly bolan maglumatlary saýlap almak üçin ony birnäçe gezek okamaly boldy. Şeýlelikde, men öz soraglaryma şeýle jogaplary tapdym:

1. Bizde suw ýeterlikmi?

Merkezi Aziýanyň, şol sanda Türkmenistanyň suw serişdelerini ýerlikli ulanmak we olary dolandyrmak boýunça meseleleri, esasan hem suwuň ýetmezçiliginiň ýoklugy bilen şertlendirilýär. Sebitde uly suw ätiýaçlyklary ýerleşýär. Emma düýpli meseleler suwaryşyň ekologiýa taýdan esaslandyrylmadyk usullarynyň, suw hojalygynyň ulgamlaryny dolandyrmagyň kämil däldigi we suw desgalarynyň hapalanmagy sebäpli ýüze çykýar. Ýurduň suw serişdeleri esasan hem oba hojalygynda suwaryş işleri üçin (80-90%) ulanylýar. Sah. 7.

2. Näme sebäpden suwuň hili peselýär?

Kollektor-drenaž ulgamlarynyň suwlaryny nädogry akdyrmagyň netijesinde suwuň hiliniň peselmegi agyz suw üpjünçiligi üçin derýalaryň suwuny ulanýan adamlaryň saglygyna oňaýsyz täsirini ýetirýär. Sah. 7.

3. Türkmenistanyň suw serişdeleriniň umumy göwrümi nämeden ybarat?

Türkmenistanyň Döwlet Suw gaznasy:

↺ derýalary, suw howdanlary, kölleri, hojalykara kanallary we drenaž kollektorlaryny hem-de beýleki ýeriň üstündäki howuzlary we ýaplary;

↺ ýerasty suwlary;

↺ Türkmenistanyň döwlet serhediniň çäklerine girýän Hazar deňziniň bölegini öz içine alýar.

Türkmenistanyň suw serişdeleriniň umumy göwrümi bir ýylda 25 m³ = 25 mln litr diýlip hasaplanylýar. Ol Amyderýa, Murgap, Tejen, Etrek derýalaryndaky, Köpetdagyň demirgazyk-gündogar eňňitlerindäki ownuk suw çeşmelerinden hem-de ujypsyz möçberdäki ýerasty we kollektor-drenaž suwlaryndan emele gelýär. Ähli suw serişdeleriniň 88%-i Amyderýanyň paýyna düşýär. Sah. 12.

4. Biziň ýurdumyzda süýji suwlaryň hiline kim jogap berýär?

Suw serişdelerini hapalanmakdan we gurap gutarmakdan goramak işlerini Türkmenistanyň Oba we Suw Hojalygy ministrligi, Daşky gurşawy we ýer serişdelerini goramak boýunça Türkmenistanyň Döwlet komiteti, Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky gidrometeorologiýa boýunça Milli komiteti, Türkmenistanyň Arassaçylyk we keselleriň ýaýramagyna garşy göreşmek gullugy hem-de «Türkmengeologiýa» Döwlet korporasiýasy ýerine ýetirýär. Sah. 13, 33.

Bu işi alyp barmak boýunça guramalaryň sany köp. Haýsy guramanyň nämä jogap berýänligini shema arkaly görkezmek has amatly bolardy.

5. Men ýaşaýjy hökmünde baryp, öz içýän suwumyň düzümini bilip bilerinmi?

Welaýatlaryň we degişli etraplaryň Arassaçylyk we keselleriň ýaýramagyna garşy göreşmek gulluklary suw üpjünçiligi çeşmeleriniň mikrobiologiýa ýagdaýyna gözegçiligi amala aşyrýarlar. Arassaçylyk we keselleriň ýaýramagyna garşy göreşmek gulluklarynyň barlaglarynyň maglumatlary gizlin bolup durýar. Olar diňe saglygy goraýyş we dolandyryş guramalarynyň gulluk maksatlary üçin ulanylýar. Sah. 34.

Barlagda agyz suwunyň hili boýunça hasabat görkezilmeýär, emma 24-39-njy sahypalardaky soraglar we jogaplar boýunça suwuň hiliniň nähili barlanýandygyna düşünmek bolar. Ýeriň üstündäki suwlaryň hiliniň görkezijileri (barlag geçirilýän görkezijileri) 25-27-nji sahypalarda görkezilendir.

6. Biziň ýurdumyzda ýeriň üstündäki suwlary hapalaýan çeşmeleri anyklamaga gönükdirilen barlaglar geçirildimi?

Ýok. Sah. 25.

7. Suwuň hiliniň haýsy görkezijileriniň barlagy enjamlaryň ýokdugy sebäpli ýerine ýetirilmeýär?

Agyr metallar kesgitlenilmeýär. Sah. 34.

Esasy transserhet akabalaryň monitoringi (seljermesi) geçirilmeýär: demir, fosfat, duzly ammiak, fosfor, kadmiý, nikel, hrom, sink, marganes, myşýak, alýuminiý, mis we ş.m. Sah. 26-27.

8. Soňky 5 ýylyň dowamynda ýeriň üstündäki suwlaryň hili hakynda maglumata näçe gezek talap bildirildi? Maglumat kim tarapyndan soraldy?

Halkara taslamalary tarapyndan soraldy. Sah. 37.

9. Ýurdymyzda suwy peýdalanmak üçin töleg girizilmezden öň, suwy ulanmagyň tölegli ýörelgesiniň netijeliliginiň barlagy we derňewi geçirildimi?

Bu soraga jogap tapylmady.

Netijede, meniň pikirimçe, wajyplyga eýe bolan iki sany maslahaty aýratyn belläp geçmek gerek:

Tölegli suw ulanyş ulgamyny girizmekde örän wajyp pursatlaryň biri habar bermek däl-de, höweslendirmek ýörelgesi bolmalydyr. Suw ulanyjy özüniň tygşytlan suw möçberi üçin hakyky puly alyp biler ýaly ulgamy girizmek zerurdyr. Şeýle ulgam suw ulanyjyny suwy tygşytlamaga iterer. Sah. 45.

Suw üpjünçiligi meselelerinde ilatyň ähli gatlaklarynda ekologiýa sowatlylygyny we düşünjesini ýokarlandyrmak. Sah. 44.

Tölegli suw ulanyşy girizmek – bu suwy tygşytlamak ugrunda ädilen ilkinji ädimdir. Emma eger-de ilata: gulluklaryň işgärlerine we suw ulanyjylara daşky gurşawy goramak jogapkärçiligi hakynda habar berilse we onuň bilimi artdyrylsa, bu biziň çäkli tebigy serişdelerimize has netijeli we oýlanyşykly çemeleşmegimize mümkinçilik berer.

Makalada beýan edilýän pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişlidir. Makaladaky pikirler redaksiýanyň garaýyşlaryna gabat gelmän biler.

Makala Rus dilinde

Makalanyň awtory we surat: Aýgül Narowa

Terjime eden: Jumadurdy Rejebow

1.   0 Teswir

Bu sorag il içinde soňky wagtlar kän duş gelýär. Esasanam göwreli zenanlaryň we olaryň garyndaşlarynyň arasynda. Ýurdumyzda ençeme täze gurlan we täze enjamlar bilen üpjünleşdirilen keselhanalar bar. Emma, her bir göwreli zenanyň wagty ýakynlaşanda "Nirä gitsemkäm?", "Haýsy bäbekhanada çagamy 12 süňňi abat elime alyp bilerkäm?" ýaly soraglar ýüze çykýar.

Meniň özüm hem çaga garaşýaryn. Eýýam üç aýdyr garyndaşlarymdan, joralarymdan we işdeşlerimden diňe "Çagany nirede sagdyn dogrup bolar?" ýaly soraglary soraýaryn. Men üç aýyň içinde ençeme hadysalary eşitdim. Olaryň käbiri gowy bolsa, ençemesi aladalandyryjydy.

1.   2 Teswir