Galyň gadymdan gelýän däbimiz bolup, "süýt hakyndan" we yslam dinindäki "mahr" düşünjesinden gelip çykandyr. Ýöne, meniň pikirimçe, şu wagtky galyňlaryň möçberi (obalarda 40-70 müň manat+altyn we halatlyklar, şäherlerde 100-200 müň manat+altyn we halatlyklar) we onuň gapdalyndan salynýan zatlar "nebsiň aç gözlügi" bolup, diniňem, däp-dessurlaryňam çäklerinden çykyp gidene meňzeýär. Gynansakda, galyňa "hökmanylyk" hökmünde seredýänler, çagalaryny "galyň almaly" diýen düşünje bilen ýetişdirýänler az däl.

Ilatynyň agramly bölegi musulman ýurtlarda AIW epidemiýasy ýokary töwekgelçilikli toparlarda, esasan hem neşe serişdelerini sançýan adamlarda, tenini satýan aýallarda we erkeklerde, erkekler bilen jynsy gatnaşyk edýän erkeklerde duş gelýär. Bularyň yslamda gadagan edilen tejribelerdigi sebäpli AIW/AIDS biabraýçylyk saýylýar we bu mesele bilen ýüzleşmäge ýaýdanylýar. Töwekgelçilik toparyndaky adamlara iňňeli şprisleri we prezerwatiwleri üpjün etmek ýaly subutnama esaslanýan öňüni alyş programmalaryna hem köplenç garşylyk görkezilýär.

Mähriban migrant ene-ata!

Migrasiýa Türkmenistanda ençeme maşgala täsir edýär. Resmi sanlar bolmasa-da, ýurdumyzda her maşgalada diýen ýaly bir migrant bar bolup biler. Emma welin, türkmenistanly migrant maşgalalaryň şeýle kändigine garamazdan, jemgyýetimizde migrantlara bolan gapma-garşy we nädogry garaýyşlar agdyklyk edýär. Adamlar köplenç migrantlar gowy durmuşda ýaşaýandyr diýip pikir edýärler, sebäbi olar daşary ýurtda birgiden pul gazanýarlar we öýlerine ugradýarlar. Biz köplenç migrantlaryň köp azap çekýändiklerini we uzak wagtlap çagalaryny görüp bilmeýändiklerini ýatdan çykarýarys.

Biz, oglanlar we gyzlar, birmeňzeş dogulýarys. Bizi dünýä birmeňzeş garşylaýarlar we deň derejede söýýärler. Emma, ulalanymyzda käbir zatlar üýtgeýär. Jemgyýetdäki talaplar biziň ondaky rollarymyzy, jogapkärçiliklerimizi, öýde, okuwda we işde özümizi alyp barşymyzy kesgitläp başlaýarlar. Olar diňe biziň kimdigimizi we näme boljakdygymyzy kesgitlemän, eýsem bize öz şahsyýetimizi tapmaga we ösmäge böwet bolýarlar; çylşyrymly tebigatymyzy ýönekeýleşdirip, bizi geçmişiň zyýanly stereotipleriniň ýesirligine alýarlar. Oglanlar beýle, gyzlar eýle bolmaly diýilýär. Bu talaplaryň we çäklendirmeleriň aýanlary-da bar, gizlinleri-de. Bularyň köpüsi aýal-gyzlary asgyn orunlarda goýup, jemgyýetçilik we hususy giňişliklerde (öýde, işde) ikisinde-de olary erkekler bilen deň tutmaýar.

Türkmenistanyň hökümeti ýurtdaky Birleşen Milletler Guramasynyň Ilat Gaznasy (UNFPA) bilen bilelikde derňew işini geçirdi. Derňew işi ýurtda maşgalany meýilleşdirmekde kanagatlandyrylmadyk zerurlygyň 2030-njy ýyla çenli öňüni almagyň bahasyny kesgitledi. Bu iş UNFPA tarapyndan 2021-nji ýylyň 9-njy iýulynda ilata elýeter edildi.

Maşgalany meýilleşdirmekde kanagatlandyrylmadyk zerurlyk göwrelilige ukyply ýaşdaky seksual taýdan işjeň aýallaryň göwreli bolmazlygy isläp, ol islegi kanagatlandyryp bilmeýän (haýsydyr bir sebäbe görä: ykdysady, saglyk, maşgala, din, sowatsyzlyk) göterimi bilen kesgitlenilýär.

Bir gün gije awtobusda öýe gaýdyp barýardym. Daş-töwregimde bolýan zatlara-da gaty üns beremokdym. Birden aşak seretdim we ýanymda oturan erkegiň elini aýagymda goýandygyny aňdym. Ol elini ýokary süýşürdi-de, çatalbamy elledi. Ejem bilen telefonda gürleşýänligim üçin, ejeme: "Awtobusda bir adam meni elledi" diýdim. Awtobusdakylaryň ählisi aýdanlarymy eşitseler-de, eşitmedik ýaly başga ýere seretdiler.

Oňa hiç kim garşy çykmady. Hiç kim ony saklajak bolmady. Hatda, onuň ýüzüne-de seretmediler. Şol gün şeýle eýmenç zada göz ýetirdim. Töweregimdäki adamlar "Biz muňa garşy hiç zat etmek islämizok. Bu seniň öz işiň" diýýän ýaly duýuldy. Hamala, bolan ýagdaýa özüm günkär ýaly, nädogry bir zat eden ýaly duýdum. Örän utandym, aljyradym we indiki duralgada awtobusdan düşüp, öýe çenli pyýada ýöredim.

Meniň pikirimçe, depressiýa ýurdumyzda iň ünsden düşürilýän çylşyrymly meseledir. Bu barada ne ilat arasynda gürlenilýär ne ýurduň köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde. Bilşime görä, depressiýanyň öňüni alyş, bejeriş döwlet programmalary ýokdur. Ýurdumyzyň habar beriş serişdelerinde hemişe ähli adamlaryň bagtyýar durmuşda ýaşaýandygyny habar berýär, ilatyň ruhy çökgünligi we dartgynlylygy barada agzalybam geçilenok.

Mundan başga-da, ilat arasynda depressiýa hiç hili ynanmaýanlar bar. Hat-da özleri depressiýada bolsada oňa "depressiýa" diýenoklar. Adatlara, şaman ynançlaryna we gadymy yrymlara esaslanyp, depressiýadaky adamlaryň hereketlerini "şeýtan urupdyr", "kakyn-silkin bolupdyr" diýýän düşünjeler obalarda (käte şäherlerde-de duşmak bolýar) giňden ýaýrandyr. Depressiýa babatynda ilatyň sowatlylygynyň pesligi sebäpli olar molla okatmak ýa öwülýäden aýlanmak ýaly zatlary edýärler.

Empatiýa – bu töweregimizdäki adamlaryň duýgularyna we pikirlerine düşünmekdir. Empatiýa jemgyýetçilik durmuşynyň örän wajyp bölegi bolup, köp tagallalary talap edýär. Ýöne, empatiýanyň çuňňur manysy näme? Biz empatiýa görkezmekde has kämil bolup bilerismi?

Standford uniwersitetiniň professory Dr. Jamil Zaki-niň aýtmagyna görä, empatiýa kesgitli häsiýet däl-de, ösdürip bolýan ukypdyr. Empatiýa biziň beýleki adamlaryň emosiýalaryna dürli görnüşde jogap berşimizi öz içine alýan umumy adalgadyr.

Ýakynlaryň, dostlaryň, işdeşleriň seni goldaýarmy ýa-da ynjydyp, tukatlandyrýarmy? Gynansakda, ajy zäherini pürküp, durmuşymyzy bulaýan toksik adamlara jemgyýetimizde az duş gelmeýäris. Menem wagtynda "Sen ‘pulsuz’ we ‘tanyşsyz’ okuwa/işe girip bilmersiň" diýip, höwesimi gaçyrýan toksik garyndaşlarymy diňlän bolsadym, şu wagt ne bilimli ne-de işli bolardym. Şuňa meňzeş mysallar her birimiziň durmuşymyzda bar bolsa gerek.