Human Rights Watch (HRW) guramasynyň hasabatyna görä, dünýäde azyndan sekiz ýurtda hukuk goraýjy resmiler saglyk işgärleri bilen bilelikde işleşip, gomoseksuallyga degişli sebäpler bilen tutulan erkeklerde we transgender aýallarda gomoseksual gatnaşyklaryň bolup geçendigini "tassyklamak" üçin anal barlaglaryny geçirýärler. Bu ýurtlaryň içine razyçylykly meňzeş-jynsly gatnaşyklary jenaýat hasaplaýan Türkmenistan hem girýär. (Surat terjimesi: 2011-2015 ýyllar aralygynda gomoseksual gatnaşyklaryň bolup geçendigini "tassyklamak" maksady bilen anal barlaglaryny geçiren ýurtlar.)

"Türkmenistanda aýalyň maşgaladaky saglygy we statusy" atly syn (Turkmenportal, UNFPA) Türkmenistanda aýal-gyzlara garşy öýdäki zorluk meselesini gozgamakda we derňemekde geçirilen ilkinji interwýu esasly barlag bolup, oňa ýurduň ähli sebitinden (paýtagtdan we 5 welaýatdan) jemi 3596 hojalykdan 18-59 ýaş aralygyndaky aýal-gyzlar gatnaşdy.

Bu syn BMG-nyň ilat gaznasynyň tehniki goldawy, Türkmenistanyň hökümetiniň maliýe goldawy hem-de beýleki halkara guramalaryň (UNFPA, Ýewropa Bileleşigi we Türkmenistandaky Beýik Britaniýanyň ilçihanasy), şol sanda Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we demokratiýa institutynyň, Türkmenistanyň Statistika baradaky döwlet komitetiniň we Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrliginiň goldawy bilen geçirildi. Synyň doly görnüşi iňlis we rus dillerinde, esasy netijeleriň we maslahatlaryň gysgaça beýany bolsa türkmen, iňlis we rus dillerinde çap edildi.

Gündogar Ýewropada we Merkezi Aziýada AIW, gepatit C we inçekesel barada üçünji ylmy seminar EECA INTERACT 2022 dekabryň 13-14-ne Latwiýanyň Riga şäherinde geçiriler.

EECA INTERACT 2022 alymlary, saglygy goraýyş işgärlerini, raýat jemgyýetleriniň wekillerini hem-de hökümet resmilerini her ýurduň ýüzbe-ýüz bolýan meselelerine çözgüt tapmak üçin bir ýere jemlär. Şol bir wagtda, gatnaşyjylar potensiallaryny ýokarlandyrarlar we ylmy hem kliniki gatnaşyklaryny berkleşdirerler.

Hassahanalarda ginekolog ýa akuşer bilen görüşmäniň ýa-da çaga dogumynyň dowamynda pasiýente edilýän süteme, gödek daraşma akuşerçilik-ginekologiýadaky zulum diýilýär. Ynsan hukuklaryny bozýan bu görnüşli zorluk jemgyýetçilik saglygynda gaýragoýulmasyz meseledir.

Meniň pikirimçe, Türkmenistanyň hyzmat ulgamynda ýyl-ýyldan az-kem ösüşleri görsegem, ýurtda müşderä hyzmat edilişiniň entegem pesligi ählimize mälim. Aslynda, müşderä hyzmat bermek hususylaşdyrmagy dolulygyna kabul eden we turizmyň ösen döwletlerde ýokary derejede bolýar. Bäsleşik köp bolanda telekeçiler öz harydyny ýerlemek üçin hyzmat berilişini we haryt hilini ýokarlandyrýar. Meniň synyma görä, bu babatda Türkmenistan dünýäden, hatda beýleki Merkezi Aziýa döwletlerinden (esasanam, Gazagystan we Gyrgyzstan) hem yza galýar. Bu ýurtlaryň Türkmenistana görä açyklygy zerarly müşderi hyzmatlary has gowylanýar.

Bütindünýä Banky 2021-2023 ýyllar aralygy üçin Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrligine COVID-19-yň salýan howplarynyň öňüni almak, anyklamak we çäre görmek hem-de ýurduň milli ulgamlarynyň jemgyýetçilik saglygyny goramaga taýýarlygyny berkleşdirmek üçin 20 million ABŞ dollary möçberinde karz bermäge ylalaşdy. Häzire çenli Türkmenistana karzyň 75%-i tölendi. 2022-nji ýylyň maýynda Bütindünýä Banky bu karzyň durmuşa geçiriliş statusy barada hasabat çap etdi.

Türkmenistanda näsag çagalara goldaw berýän nähili haýyr-sahawat gaznalary bar?

Bize bu soraglar bilen birnäçe okyjy ýüzlendi we biz oňa jogap gözledik.

Türkmenistanda hassahanalar döwlet tarapyndan dolandyrylýar. Saglygyň synlaryna görä, hassahanalarda çylşyrymly operasiýalar we bejergiler örän gymmat bolup, olary etdirmek üçin ýokary derejeli hünärmenleri aňsat tapyp bolmaýar.

Reformalar aýrylyşmagy arzanlaşdyrýar, tizleşdirýär we sudlaşmalary az kem azaldýar.

Aýrylyşmak hiç kim üçin ýakymly waka däl. Bütin dünýäde aýrylyşmak henizem gözýaşlary, ahmyrlary we paýyş sözleri öz içine alýar. Kazyýet tarapyndan günä ýöňkemeleriň aýrylmagy we nika bozmagy has çalt, amatly we sudlaşmasyz geçirmäge bolan ymtylmalar aýrylyşmagyň ýüküni ýeňledýär, esasanam ortada galan çagalar üçin.

Soňky wagtlar syn edýärin welin, şäherlerde gyz-gelinleriň arasynda (esasy 15-40 ýaşlylar) çilim çekýänler öňküsinden köpelýär. Meseläniň ynjalyksyzlandyryjy tarapy, 15-16 ýaşly oglan-gyzlaryň hem göze ilmejek ýerlerde bukulyp çilim çekýänleri duş gelýär. Ýurdumyzda daşarda çilim çekmek gadagançylygy sebäpli hemmeler käbir rugsat berlen kafedir restoranlarda ýa-da içerlerde çekýärler. Zenanlarymyzyň çilim çekmesiniň artmagyna getiren sebäpler ünsümi çekdi we öwrenenlerimi hem-de öz çaklamalarymy paýlaşmak isledim.

Dostluk nämeden ybarat?

Umumy gyzyklanmalar. Alymlar dostlugyň emele gelşiniň görnüşinden has çylşyrymlydygyny aýdýarlar. Platonyň ýazmagyna görä "Dostlugy meňzeşlikler döredýär". Şeýle-de, dostluk gatnaşyklary dünýägaraýşymyza uly täsir edýär. Adamyň özüni alyp barşynda daş-töweregindäkilerden täsirlenýändigi sosial epidemiologiýa teoriýasynda bellenilýär. Meselem, dostlaryňyz tiz tagamlary (fast-food) iýmegi halaýan bolsalar, siz hem bu endige has gowy göz bilen seredersiňiz. Dostlaryňyz sagdyn durmuş ýörelgesine eýerýän bolsalar, onda siz hem kem-kemden ýokumly iýmitlere we sporta ymtylarsyňyz. Gatnaşyklaryň bu görnüşi dünýä, lezzetlere we gyzyklanmalara bolan garaýyşlaryň meňzeşligi esasynda döreýär.