Saglyk Türkmenistanly ýuriste aýrylyşma hukugy barada birnäçe sorag bilen ýüzlendi.

1. Ýurdumyzda aýrylyşýanlaryň statistikasy ýöredilýärmi? Nähili statistika bar? 

Aýrylyşýanlaryň statistikasy bar, ýöne halk köpçüligine elýeter däl. Şonuň üçinem bu soraga doly we dogry jogap berip bolmaýar.

2. Siziň pikiriňizçe, bizde adamlar näme üçin aýrylyşýarlar?

2020-nji ýylyň 6-njy maýynda biz Instagramdaky yzarlaýjylarymyz bilen UNAIDS tarapyndan geçirilen pikirsoraşmanyň netijelerini paýlaşdyk. Netijeler 15-49 ýaş aralygyndaky türkmenistanlylaryň 75-100 göteriminiň AIW göteriji satyjydan gök-önüm almajakdygyny görkezýär. Bu pikirsoraşmanyň geçirilen 68 ýurtdundan 29 sanysynda ilatyň ýarysyndan gowragy AIW göteriji adamlardan gök-önüm almajakdyklaryny aýdypdyrlar. Bu pikirsoraşma AIW göteriji adamlara garşy diskriminasiýanyň örän köp ýurtda ýaýgyndygyny görkezýär.

Okyjylarymyzyň birnäçesi hatda ösen döwletlerde-de AIW göteriji adamlara iýmit sektorynda işlemegiň gadagandygyny agzadylar. Pikir alyşmada esasy üç ýurdy belläp geçdiler: Niderlandiýa, Germaniýa we Birleşen Ştatlar. Biz hem ol ýurtlarda AIW-pozitiw adamlaryň iş hukuklary barada gözleg geçirip, okyjylarymyz bilen paýlaşmagy makul bildik. Makala AFEW International bilen hyzmatdaşlykda ýazyldy.

Käte lukmançylyk işgärleri islenilmedik göwreliligiň ýa-da irki jynsy durmuşyň başlanmagynyň "öňüni almak" üçin rugsatsyz ginekologik barlag geçirýärler.

Käte adaty adamlar hem azar bermek, diýenini etdirmek, ýa-da bilesigelijiligini kanagatlandyrmak maksady bilen başga bir adama rugsatsyz el degirýärler.

Ýokardaky ýagdaýlaryň ählisinde-de el degirýän adamlar beden eldegrilmesizligininiň çäginden çykýarlar.

Biz köplenç jemgyýetimizde adamyň beden eldegirmesizliginiň, şahsy çäkleriniň bozulmagy hakynda sosial torlarda okaýarys. Şol sebäpli hem biz okyjylarymyza beden eldegirmesizligi barada düşünje bermäne makul bildik.

2020-nji ýylyň 14-nji martynda Türkmenistan ekologiýa maglumatlary barada täze kanun kabul etdi. Täze kanunyň maddalaryny düşündirmek haýyşy bilen, "Liwen" saýtynyň redaktorlary, Sosial-ekologiýa gaznasynyň geňeşiniň agzasy Wadim Niýe ýüzlendi.

Wadim Merkezi Aziýa ýurtlarynda, şol sanda Türkmenistanda hem ekologiýa kanunçylygynyň işlenip düzülmegine gatnaşdy we birnäçe ýyllap Orhus konwensiýasynyň agzasy bolup işledi. Orhus konwensiýasy ekologiýa maglumatynyň elýeterliligini, karar kabul etmekde jemgyýetiň gatnaşmagyny we ekologiýa meselelerinde adalatlylygy üpjün edýär.

Köpaýallylyk türkmen jemgyýetinde ýazgarylsa-da, oňa seýrek duş gelinmeýär. Şundan ugur alyp, Saglyk redaksiýasy köpaýallylyk we kanun hakynda ýurist bilen söhbetdeş boldy.

Saglyk: Türkmenistanyň milli kanunçylygynda "köpaýallylyk" sözüniň düşündirilişi ýa-da köpaýallylygyň gadagan edilýän ýeri barmy?

Salam Saglyk.

Men şeýle ýagdaýa şaýat boldum: Aýal doganymyň 4 ýaşlyja gyzy Aşgabatda çagalar bagyna gidýär. Gyzjagaz öýde özbaşdak oýnan mahaly terbiýeçilerine öýkünmäni gowy görýär. Onuň öýkünmelerine seretseň terbiýeçiler örän zalym, sowuk ganly zenanlara meňzeýärler. Ýa-da olaryň gödek hereketleri çaga has köp täsir edipdir we çaga diňe olaryň gödek hereketlerini gaýtalaýar.

Ýene bir eşiden wakamda terbiýeçi gaharlanyp bir oglanjygy siltäp, zyňyp goýberýär we oglanjygyň aýagyna şikes ýetýär. Hazir oglanjyk agsaklap ýöreýär. Terbiýeçi bolsa henizem soraga çekilmän, başlyklary tarapyndan goralyp ýör.

Okyjylardan redaksiýa gelýän soraglara jogaplar. Soraglara ýurist jogap berdi.

Iş berijiniň aýal maşgalany göwreliligi sebäpli işe almazlyga ýa-da dekrede gitmänkä işden çykarmaga hukugy barmy?

Jogap: Türkmenistanyň Zähmet Kodeksiniň 241-nji maddasynyň 1-nji bölümine laýyklykda, aýal maşgalany göwreliligi sebäpli işe almakdan boýun gaçyrmak gadagandyr. Türkmenistanyň Jenaýat Kodeksiniň 152-nji maddasyna laýyklykda, ýokarda görkezilen sebäp boýunça aýal maşgalalary işe almakdan boýun gaçyrandygy ýa-da esassyz işden çykarandygy üçin kärhanalaryň ýolbaşçylary we olaryň orunbasarlary jogapkärçilik çekýärler.

Salam, Saglyk redaksiýasy!

Men türkmen. Daşary ýurtda lukmançylyk ugrundan okaýaryn. Siziň reproduktiw (önelgelilik) saglyk baradaky, ýaşlar üçin niýetlenen döwrebap maglumatlaryňyz maňa örän ýaraýar. Men köplenç sosial ulgamlarda siziň makalalaryňyzy dost-ýarlarym bilen paýlaşýaryn. Köplenç halatlarda tanyşlarym, şeýle hem tanamaýan adamlarym maňa: «Sen näme üçin köpçülik bilen beýle zatlary paýlaşýaň?! Bizde bu zatlary aýtmak bolanok, biziň ata-babalarymyz bu barada aýtmandyrlar, türkmençilikde bu zatlar aýdylmaýar» diýýärler. Esasan-da, prezerwatiw, jynsy gatnaşyklar arkaly geçýän ýokanç keseller, kontrasepsiýa, çaga aýyrtmak (abort), islenmeýän göwreliligiň öňüni almak baradaky ylmy we döwrebap maglumatlar şeýle reaksiýa döredýär.

Orta asyryň düşünjelerine eýermegi hem-de biziň ýaşlarymyzyň saglygyna we geljegine gönüden-göni täsir edýän ylmy-takyk maglumatlary paýlaşmazlygy talap edende, söhbetdeşim meniň haýsy hukuklarymy bozýarka?

Meret

2019-njy ýylyň iýun aýynyň soňunda Halkara AIDS Guramasy (UNAIDS) AIW (rusça – WIÇ) ýokuşan adamlaryň dünýä ýüzündäki erkin syýahaty barada hasabat çykardy. Birleşen Milletler Guramasy (UN) we UNAIDS 48 sany ýurdy we territoriýany AIW ýokuşan adamlara girizýän çäklendirmelerini aýyrmaga çagyrýar. Bu çäklendirmeleriň içine ýurda girmek, ýaşamak, okamak, we işlemek üçin mejbury AIW barlagyndan geçmek we statusyňy aýan etmek hem girýär.

Türkmenistanda donorlardan alynýan gany ýa-da onuň düzüm böleklerini nädip tapmaly? Geçen ýyl meniň maşgalam bu gözlegi özbaşdak geçirmeli boldy. Gyssagly operasiýa sebäpli eneme gan gerekdi. Biziň bu maglumatlardan bihabar bolmagymyz bolsa diňe gaýgymyzyň üstüne gaýgy goşdy.

Şonuň üçinem, öz tejribäme esaslanyp, men Türkmenistanda donoryň ganynyň we onuň düzüm bölekleriniň nädip alynýandygyny we munuň kanuna görä nähili alnyp barylýandygyny paýlaşmak isleýärin. Bu maglumatlary bilmek agyr güne uçran maşgala üçin donoryň ganyny almak prosesini ýeňilleşdirer.