Salam Saglyk.

Men şeýle ýagdaýa şaýat boldum: Aýal doganymyň 4 ýaşlyja gyzy Aşgabatda çagalar bagyna gidýär. Gyzjagaz öýde özbaşdak oýnan mahaly terbiýeçilerine öýkünmäni gowy görýär. Onuň öýkünmelerine seretseň terbiýeçiler örän zalym, sowuk ganly zenanlara meňzeýärler. Ýa-da olaryň gödek hereketleri çaga has köp täsir edipdir we çaga diňe olaryň gödek hereketlerini gaýtalaýar.

Ýene bir eşiden wakamda terbiýeçi gaharlanyp bir oglanjygy siltäp, zyňyp goýberýär we oglanjygyň aýagyna şikes ýetýär. Hazir oglanjyk agsaklap ýöreýär. Terbiýeçi bolsa henizem soraga çekilmän, başlyklary tarapyndan goralyp ýör.

Okyjylardan redaksiýa gelýän soraglara jogaplar. Soraglara ýurist jogap berdi.

Iş berijiniň aýal maşgalany göwreliligi sebäpli işe almazlyga ýa-da dekrede gitmänkä işden çykarmaga hukugy barmy?

Jogap: Türkmenistanyň Zähmet Kodeksiniň 241-nji maddasynyň 1-nji bölümine laýyklykda, aýal maşgalany göwreliligi sebäpli işe almakdan boýun gaçyrmak gadagandyr. Türkmenistanyň Jenaýat Kodeksiniň 152-nji maddasyna laýyklykda, ýokarda görkezilen sebäp boýunça aýal maşgalalary işe almakdan boýun gaçyrandygy ýa-da esassyz işden çykarandygy üçin kärhanalaryň ýolbaşçylary we olaryň orunbasarlary jogapkärçilik çekýärler.

Salam, Saglyk redaksiýasy!

Men türkmen. Daşary ýurtda lukmançylyk ugrundan okaýaryn. Siziň reproduktiw (önelgelilik) saglyk baradaky, ýaşlar üçin niýetlenen döwrebap maglumatlaryňyz maňa örän ýaraýar. Men köplenç sosial ulgamlarda siziň makalalaryňyzy dost-ýarlarym bilen paýlaşýaryn. Köplenç halatlarda tanyşlarym, şeýle hem tanamaýan adamlarym maňa: «Sen näme üçin köpçülik bilen beýle zatlary paýlaşýaň?! Bizde bu zatlary aýtmak bolanok, biziň ata-babalarymyz bu barada aýtmandyrlar, türkmençilikde bu zatlar aýdylmaýar» diýýärler. Esasan-da, prezerwatiw, jynsy gatnaşyklar arkaly geçýän ýokanç keseller, kontrasepsiýa, çaga aýyrtmak (abort), islenmeýän göwreliligiň öňüni almak baradaky ylmy we döwrebap maglumatlar şeýle reaksiýa döredýär.

Orta asyryň düşünjelerine eýermegi hem-de biziň ýaşlarymyzyň saglygyna we geljegine gönüden-göni täsir edýän ylmy-takyk maglumatlary paýlaşmazlygy talap edende, söhbetdeşim meniň haýsy hukuklarymy bozýarka?

Meret

2019-njy ýylyň iýun aýynyň soňunda Halkara AIDS Guramasy (UNAIDS) AIW (rusça – WIÇ) ýokuşan adamlaryň dünýä ýüzündäki erkin syýahaty barada hasabat çykardy. Birleşen Milletler Guramasy (UN) we UNAIDS 48 sany ýurdy we territoriýany AIW ýokuşan adamlara girizýän çäklendirmelerini aýyrmaga çagyrýar. Bu çäklendirmeleriň içine ýurda girmek, ýaşamak, okamak, we işlemek üçin mejbury AIW barlagyndan geçmek we statusyňy aýan etmek hem girýär.

Türkmenistanda donorlardan alynýan gany ýa-da onuň düzüm böleklerini nädip tapmaly? Geçen ýyl meniň maşgalam bu gözlegi özbaşdak geçirmeli boldy. Gyssagly operasiýa sebäpli eneme gan gerekdi. Biziň bu maglumatlardan bihabar bolmagymyz bolsa diňe gaýgymyzyň üstüne gaýgy goşdy.

Şonuň üçinem, öz tejribäme esaslanyp, men Türkmenistanda donoryň ganynyň we onuň düzüm bölekleriniň nädip alynýandygyny we munuň kanuna görä nähili alnyp barylýandygyny paýlaşmak isleýärin. Bu maglumatlary bilmek agyr güne uçran maşgala üçin donoryň ganyny almak prosesini ýeňilleşdirer.

Salam Saglyk redaksiýasy,

Bejergide göýberen ýalňyşlyklary üçin lukman nähili jogapkärçilik çekýär?

Okyjy

1. Biziň kanunçylygymyzda dekret nähili kesgitlenilýär?

Işleýän göwreli aýallara çaga dogumyndan öň we soň belli bir wagtyň dowamynda işden galmaga berilýän rugsada dekret ýa-da göwrelilik rugsady diýilýär.

Türkmenistanyň Zähmet Kodeksiniň 96-njy maddasyna laýyklykda, dekrede çykmak we dekret puluny almak düzgünleri ýörite ygtyýarly organ bolan, Türkmenistanyň Zähmet we Ilaty Durmuş Taýdan Goramak Minstrliginiň Türkmenistanyň Saglygy Goraýyş we Derman Senagaty Ministrligi, Türkmenistanyň Maliýe we Ykdysadyýet Ministrligi, hem-de Türkmenistanyň Kärdeşler Arkalaşyklarynyň Milli Merkezi bilen ylalaşygy esasynda tassyklanylandyr.

Hukukçy Maýagözel Baýramowanyň Saglygyň soraglaryna beren jogaplary

Biziň jemgyýetimizde çagalara garşy zorlugyň esasy sebäpleri

Çagalara garşy öýdäki zorluk, gynansakda, köp maşgala täsir edýän pajygadyr. Öýdäki zorluk maşgaladaky zorluk diýip hem atlandyrylýar. Çagalar ýygy-ýygydan ene-atalarynyň fiziki täsirlerine duçar bolýarlar. Olara urulmak we jezalandyrylmagyň beýleki görnüşleri degişlidir. Biziň jemgyýetimizde zorlamalar diňe bir däl, eýsem dürli derejedäki we medeniýetdäki maşgalalarda bolup geçýär.

Birleşen Milletler Guramasynyň Çaga Hukuklary Konwensiýasyna we 2014-nji ýylda ýurdumyzda kabul edilen "Çaganyň hukuklarynyň döwlet kepillikleri hakynda" kanunyna görä, çaga 18 ýaşyna ýetmedik adamdyr.

Yagdaý

2016-njy ýylyň awgust aýyndan başlap Türkmenistanda aýallara diňe göwreliligiň 5 hepdesine çenli mini abortlary geçirmek rugsat berilýär. Eger aýal göwreliligini 5-12 hepde aralygynda togtatmak isleýän bolsa, ony diňe lukmançylyk ýa-da sosial görkezmeleri (adamsynyň ölümi, tussagda bolmagy) boýunça, ýörite lukmançylyk toparynyň rugsat bermegi bilen amala aşyryp bolýar. Mundan öň aýallara lukmançylyk görkezmeleri bolmazdan, 12 hepdä çenli göwreliligini togtatmaga rugsat berlipdi. Lukmanlaryň we zenanlaryň bellemegine görä, lukmançylyk toparlary ýaly böwetleriň döredilmegi, korrupsiýanyň we parahorlugyň ösmegi üçin oňaýly şertleri döredýär.

Aýdyşlaryna görä, Aşgabatda uly möhletlerde abort etdirmek kynçylykly bolsa-da, welaýatlarda lukmanlar bilen gepleşip bolýarmyş. Lukmanlaryň hem temmi berlip, işden çykarylýan ýagdaýlarynyň bardygy barada maglumatlar bar.

Lukmanlaryň köpüsi bu ýagdaýdan göwreliligiň netijesini "ösmedik göwrelilik" diýip üýtgedip çykýarlar. Uly möhletlerde geçirilýän abortlar şu kesel kesgidi bilen geçirilýär.

Ýene myş-myşlarmy?

Biz hem şu ýagdaýlaryň myş-myşlar ýygyndysynda bolup galmagyna ynanasymyz gelýär. Gynansakda mediada, sosial ulgamlarynda şeýle mesele gozgalanak. Eger okyjylarda goşmaça, ýa-da şu ýazylanlary dellilendirýän, ýa-da çapraz gelýän maglumatlar, faktlar, tejribeler bolsa biz olary okyjylar bilen paýlaşmana taýýardyrys. Bu mesele babatda Saglygy Goraýyş ministriliginiň düşündirişine we pikirlerine minnetdar bolarys.

OKYJA ÝAGDAÝY SELJERMÄNE KÖMEK BERJEK MAGLUMATLAR

1-4 hepde göwrelidigini bilýan aýallar känmi?

5 hepde bolmaka göwreliligini bilýan zenanlaryň sany ujypsyzdyr. Aýallaryň aglaba bölegi aýbaşynyň gelmezligine şübhelenip ýa-da oňa garaşyp göwreliligiň 5-6 hepdelerinde ýagdaýlaryny bilip galýarlar. Gynansakda, ýurdumyzda aborta degişli hiç hili statistiki maglumatlar, hasabatlar elýeter däl.

Bütindunýä Saglygy Goraýyş Guramasy (BSSG) näme diýýär?

Önelgelilik saglygyna, lukmançylyk taýdan dogry maglumatlary alyp bilmek, jemgyýetde olaryň elýeterli bolmagy her zenanyň hukugydyr.

1992-nji ýylda BSSG (WHO-eng, ВОЗ-rus.) guramasyna agza bolan Türkmenistan halkara kepilnamalaryň birnäçesine eýe.

Ol hukuk anyk nämelerden ybarat?

Her zenanyň:

↪ Erkin we jogäpkärçilikli şekilde haçan we näçe çaga edinmegini basyşsyz, diskriminasiýasyz, zorluksyz öz islegine görä saýlap almagyna;

↪ Göwreliligi anyklaýan testleriň elýeter bolmagyna;

↪ Islenilmedik, meýilleşdirmedik göwreliligiň öňüni almagyna;

↪ Göwreliligiň öňüni alyş serişdelerniňi nireden we nähili alynşyny bilmäge (munuň içine prezerwatiw hem girýär);

↪ Howpsuz, kanunlaşdyrylan abortyň nirede, nähili geçirilşi we onuň bahasy barada habardar bolmaga;

↪ Kanuna görä, ýazgyda abort etdirmekde göwreliligiň möhleti babatda kanun-kadalary görüp, alyp, okap bilmäge;

↪ Abortyň howpsuz operasiýadygyndan habardar bolup, onuň gaýraüzülmeleriniň göwreliligi möhletiniň ulalmagy bilen artýandygyndan doly habarly bolmaga;

↪ Çaga düşen ýagdaýynda, howply şertlerde abort geçirilen ýagdaýynda, tizden-tiz lukmançylyk kömegini almaga we şeýle lukmançylyk hyzmatlarynyň nireden almalydygyndan habardar bolmagyna hukugy bardyr.

Abortyň öňüni alyp bolýarmy?

Döwrebap jynsy terbiýe, ýetginjeklere we ýaş adamlara niýetlenilen maşgalany meýilleşdirmek babatdaky bilim, abort baradaky bilim, kanunlaşdyrylan abort ýaly çäreler abortyň öňüni almakda uly netije berýär.

Howply abort näme?

Howply abort – "Islenilmedik göwreliligi togtatmak üçin geçirilýän prosedurany lukmançylyk işgäriniň ýeterlik derejede ukybynyň bolmazlygynda ýa-da arassaçylyk taýdan lukmançylyk talaplaryny berjay edilmezliginde geçirilýän abort". Howply abort çynlakaý gaýraüzülmelere getirip, aýalyň maýyp galmagyna we ölümine eltip bilýär.

Abortyň kanunlar, düzgünler bilen çäklendirilmegi nähili hadysalara getirip bilýär?

Jemgyýetde abortyň elýeter bolmagy we jynslaryň arasyndaky deňsizligiň, zyýanly däp-dessurlar we dini düşünjeler bilen arabaglanşygy bolýar. Aborta çäklendirmäniň girizilmegi jemgyýetde deňsizligiň döremegine goşant goşýar. BSGG-nyň bellemegine we geçiren barlaglaryna görä, abortyň rugsat edilen we rugsat edilmeýän ýurtlary deňeşdirilende, abort etdirmegi ýüregine düwen aýalyň aborty etdirmek ähtimallygy deň bolup gaýlar. Abortyň çäklendirilmegi abort etdirýan aýallaryň sanyna täsir edenok.

Çäklendirmeler gurply maşgaladan bolan aýallara mümkinçlik açyp (pul bilen çözüp bolýär), garyp gatlaklardan bolan aýal-gyzlary howply ýagdaýlara, bikanun geçirilýän abortlara mejbur edýär, olaryň ölümine getirip bilýär. "Aborty göwreliligiň haýsy möhletinde geçirilmegini çäklendirýän kanunlar we syýasatlar kanunda bellenilýän möhletden geçen göwreli aýallaryň saglygyna howp salýar. Şeýle çäklendirmeler, kanunlar käbir aýallary howply ýerlerden abort gözlemäne mejbur edýär, özlerini lukmançylyk gözegçiliksiz mizoprostol, howply usullary, serişdeleri ulanmana mejbur edýär. Ýa-da başga ýurtlara gidip abort etdirmäge (gymmat we göwreliligiň möhletini uzaldýar) mejbur edip, sosial deňsizligiň ösmegine goşant goşýar". (BSSG, Göwreliligiň möhletine bolan çäklendirmeler – sah. 93, 4.2.7)

BSGG lukmançylyk toparlaryndan rugsat almak ýaly talaplara nähili garaýar?

Abort etidirmek üçin başga bir lukmanlardan ýa-da olaryň bir toparyndan (lukmanlaryň komissiýasy) rugsat talap etmek howply abortlara amatly şertleri döredip, aýal-gyzlaryň saglygyna howp salýar, olaryň hukuklaryny bozýar. (BSSG, Howpsuz aborta bolan kanuny, administratiw päsgelçilikler – sah. 94, 4.2.2)

Aborty kanuny çäreler bilen çäklendirmelerden başga-da, aýal-gyzlaryň howpsuz ýagdaýda abort etdirmek päsgelçiliklerine abortyň bahasy, maşgalada goldawyň bolmazlygy, sosial taýdan goragsyzlyk, lukmanlaryň şahsy negatiw garaýyşlary we pes lukmançylyk hyzmatlary ýaly päsgelçilikleri mysal getirip bolar. Durmuşa çykmadyk göwreli bolan gyzlar has kyn ýagdaýda galýarlar. Dünýäde ähli howply şertlerde geçirilýän abortlaryň 14%-i 20 ýaşdan ýaş bolan gyzlaryň arasynda geçirilýär.

BSGG-nyň kadalaryna we agza ýurtlaryna edýän tekliplerine görä howpsuz abort nähili usullardan ybarat?

Iki esasy usul ulanylýar.

Dermanlar bilen geçirilýän abort – Mizoprostol we Mifepriston dermanlaryň kömegi bilen göwreliligiň 6-7 hepdesine çenli, lukmanyň gözegçiliginde geçirilýär. 2005-nji ýylda BSGG-sy Mifepriston we Mizoprostol dermanlaryny tassyklap, öz hasabatyna goşdy.

Hirurgiki abort – göwreliligiň 12 hepdesine çenli lukman tarapyndan geçirilýär. Mini-abort (wakuum-aspirasiýa – 4-5 hepdä çenli) iň howpsuz usul hasaplanýar.

Giňişleýin maglumatlar:

1. WHO Safe abortion: technical and policy guidance for health systems, 2012

2. ВОЗ: Безопасный аборт: рекомендации для систем здравохранения по вопросам политики и практики, 2012

3. ВОЗ Туркменистан

Rus dilinde ýazylan makalanyň terjimesi: Как защититься от семейного насилия: советы юриста

Meniň hukuklarym nähili we men maşgalamda yzygiderli zorluga duçar bolsam nähili hereket etmeli? Sizden maşgala zorlugyndan gutulmagyň ýollaryny paýlaşmagyňyzy haýyş edýärin.

Zenan hukuklary Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň esasy kanuny hem-de beýleki kanun çykaryjy aktlar tarapyndan goralýar. Zenanyň we erkegiň hak-hukuklary we olardan peýdalanmak mümkinçilikleri deňdir. Ol hak-hukuklary goraýan kanunyň bozulan ýagdaýynda degişli adam kanuna görä jogapkärçilik çekýär. Döwlet her bir raýatyň öňünde jogapkärli we onuň erkin ösmegini üpjün etmäge, onuň erkinligini, abraýyny, mertebesini, eldegirmesizligini, we şahsyýetiň esasy hak-hukuklaryny goramaga borçludyr.