Salam Saglyk,

Meniň bilşime görä, jemgyýetimizde jübütleriň içinde anal (artbujak) jynsy gatnaşygy bilen meşgullanýanlar kän. Muňa subutnama hökmünde resmi çeşme ýa-da statistiki san-ha görkezip biljek däl. Ýöne, köpçülige çykan wagtym gürrüňlerden, ýetginjek oglan-gyzlaryň biri-birine köçelerde diýýän zatlaryndan, sosial saýtlardan ýa-da mesenjerlerde (IMO we beýlekiler) açylýan topar gepleşiklerinden durmuşa çykmadyk gyzlaryň gyzlyk perdesiniň ýyrtylmagyndan gorkup, toýdan öň anal jynsy gatnaşyk bilen meşgullanýandyklaryny ýa-da çagasy bolan aýallaryň ýanýoldaşlarynyň "göwnünden turmak" üçin isleseler-islemeseler anal jynsy gatnaşygyna girýändiklerini kän eşidýärin.

31-nji awgustda bütin dünýäde artykmaç doza hakynda Halkara habardarlyk güni bellenilýär.

Her ýyl tutuş ýer şarynda on müňlerçe adam neşe serişdeleriniň artykmaç dozasynyň netijelerinden ejir çekýär, olaryň bir bölegi bolsa şol sebäpli ölýär. Mysal üçin, 2018-nji ýylda Russiýada neşe serişdelerinden zäherlenme hadysalarynyň 16336 sanysy hasaba alyndy. Şol wakalaryň köp bölegi Moskwada, Sankt-Peterburgda, Moskwa we Leningrad oblastlarynda bolup geçdi.

Bu görkezijileri zeperi azaltmaga niýetlenen maksatnamalaryň kömegi bilen azaltmak mümkin. Muňa mysal hökmünde Sankt-Peterburgdaky "Gumanitarnoýe deýstwiýe" (Ynsanperwer hereketi) haýyr-sahawat gaznasyny görkezmek bolar. Biz bu gaznanyň wekili we zyýany azaltmak ugrunda işleýän "Autriç" atly girdeji üçin niýetlenmedik birleşigiň direktory Alekseý Lahow bilen söhbetdeş bolduk.

Demensiýa – bu huşsuzlygyň bir görnüşi bolup, näsag ýatkeşligini we gündelik işleri ýerine ýetirmek ukybyny ýitirýär. Dünýäde takmynan 50 million adamda dimensiýa bar. Gönüden-göni ýaşyň ötüşmegi bilen bagly däldigine garamazdan, bu kesel köplenç garry adamlarda duş gelýär. Umuman alanyňda, demensiýalylaryň 60-70%-iniň bu kesele uçramagyna Alsgeýmer keseli sebäp bolýar.

Türkmenistanyň ilatynyň ýarysy diýen ýaly semiz we her 7 adamdan 1 adam aşa semiz. Biz çagalarymyza nähili görelde görkezýäris?

Ýurdumyzda başlangyç mekdepdäki (6-8 ýaş) oglanlaryň we gyzlaryň her 10 sanysyndan 1 sanysy aşa semiz. Ähli çagalaryň 14% semiz, 3% aşa semiz. Goňşy ýurdumyz Gazagystanda çagalaryň 20% semiz, 5.5% aşa semiz. Täjigistanda semiz çagalar 8.5% we aşa semiz çagalar 1.5% barabar. Bu sanlar wagtyň geçmegi bilen ulalyp barýar. Ýyl geçdikçe has köp çaga semreýär.

Men iki gyzym we ýoldaşym bilen Türkiýede ýaşaýaryn. Okuwda karantin yglan edildi. Halka daşaryk çykmakdan saklanmak maslahat berilýär. Telewizorda, internetde #ÖÝDEGAL kampaniýasy ýöredilýär. Hemme ýerde hökman maska dakynmaly. 65 ýaşdan ululara we 20 ýaşdan kiçilere daşaryk çykmak gadagan. Düzgüni bozanlara jerime salynýar. Iýmit dükanlaryndan, dermanhanalardan we hassahanalardan başga hemme ýer ýapyk. 2020-nji ýylyň 24-nji apreline görä, Türkiýede kesellänleriň sany 101790, ölenleriň sany 2491.

Bize mekdepde suwuň diňe iki elementden düzülendigi öwredilýär. Şondan soňra haçan suw içsek göz öňümize diňe H₂O gelýändir. Ine, meseläniň başlanýan ýeri hem şunda. Agyz suwunyň düzümini hiç haçan diňe arassa H₂O tutmaýar. Suw biziň pikir edişimizden has çylşyrymly.

Agyz suwunyň düzüminde adamyň saglygy üçin wajyp bolan minerallar bolýar. Meselem, suwdaky magniý ýürek-damar işlerinde esasy funksiýany ýerine ýetirýär. Magniý ýetmezçiligi arterial gan basyşyny ýokarlandyrýar.

Ýakynda men BMG Ösüş Maksatnamasynyň (UNDP) Aşgabatda we Awazada amala aşyrylýan ýaşyl şäher maksatnamalary barada habarlary okadym. Esasan hem plastik zyňyndylary azaltmak baradaky 3 taslama meniň ünsümi çekdi. Maglumat diňe rus we iňlis dillerinde çykarylypdyr.

Taslama hyzmatdaşlary

Taslamalar Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň hyzmatdaşlygynda alnyp barylýar. Ministrlik 2019-nji ýylyň ýanwar aýynda döredildi. Ministrligiň websaýty ýok.

Hyzmatdaşlaryň ýene biri 1968-nji ýylda açylan we ilat bilen iş alyp barýan Türkmenistanyň tebigaty goramak jemgyýeti (Общество охраны природы Туркменистана) jemgyýetçilik guramasy. Bu guramanyň saýtynda taslamalara degişli hiç hili maglumat ýok. Maglumatlary ilat bilen diňe UNDP Türkmenistan paýlaşýar.

Ýurdumyzda aýrylyşýan çatynjalaryň sany gün-günden artmasa azalmaýar. Munuň hem iň esasy sebäpleriniň biri jübütleriň arasynda döreýän düşünişmezliklerdir. Düşünişmezliklere bolsa esasan adamlaryň arasynda netijeli söhbetleriň ýetmezçiligi sebäp bolýar. Haçanda maşgalada söhbet medeniýeti ösdürilip, her bir mowzuk hakynda açyk söhbetler arkaýyn geçirilse, maşgalada düşünişmezlikler hem şonça az bolýar.

Günbatarda we başga käbir ýurtlarda awtorlar her ýyl maşgala gatnaşyklary we toýdan öňki maslahatlaşma barada birnäçe kitap çykarýarlar. Toýdan öňki maslahatlaşma – bu terapiýanyň bir görnüşi bolup, jübütleri durmuş gurmaga taýýarlaýar. Toýdan öňki maslahatlaşma saňa we seniň ýoldaşyňa sagdyn we berk gatnaşyk gurmaga kömek edýär. Ol nikanyň durnukly we kanagatlanarly bolmak ähtimallygyny güýçlendirýär. Şeýle-de, bu görnüşli maslahatlaşma saňa toýdan soň mesele döredip biljek kemçilikleriňi tapmaga kömek edýär.

Men lukman höküminde öz işimde çaga dogmagy meýilleşdirme meselesine hemişe iki adamynyň – aýalyň we erkegiň deň derejede gatnaşmalydygy we jogapkärli bolmalydygy barada belläp geçýärin. Ýöne men hakykat ýüzünde çagany meýilleşdirme, göwrelilik döwründe ýüze çykýan meseleleri çözme, emosional sarsgylary ýeňip geçme aýallaryň "hormatly paýyna" düşýär diýip hasaplaýaryn.

Maşgalany meýilleşdirmek – bu çagalaryň sanyny, göwrelilikleriň arasyny kesgitlemekdir. Şeýle hem bu düşünje ulanyljak kontraseptiw serişdelerini hem saýlamagy öz içine alýandyr.

"Näme yrsaraýaň!"

"Ýene betlik edýäňmi?"

"Keçjal diýsänim!"

"Nerwimi oýnajak bolma!"

"Läliksireme!" "Bäbeksireme!"

"ÝOK diýdimmi ÝOK! Bes et indi!"

Biziň her birimiz çagalykda şu sözleriň ýa özümize ýa-da başga çagalara diýlenini eşidendiris. Şeýle sözleri öz çagalarymyza diýýänlerimiz hem bardyr. Siz çagalaryňyzyň hereketlerini, esasanam ýaramaz hereketlerini, suratlandyrmak üçin ulanýan sözleriňizi pikirlenip aýdýarsyňyzmy ýa-da ýaltalyk edip aklyňyza ilkinji gelen sözi aýdyp goýberýärsiňizmi?