LUKMANLARYŇ HUKUKLARY. WAJYP SORAGLARA JOGAPLAR.

Soňky döwürlerde biziň jemgyýetimizde gymmatlyklar we garaýyşlar täzeden düýpli derňelip başlanýar. Adamlaryň köpüsi "Näme gowy we näme ýaramaz?" diýen soraglardan baş çykaryp bilmeýärler. Elbetde, adamyň düşen ýagdaýyna duýgur Selbiniň (oňa uly sag bolsun aýtmak gerek), "özüne göwni ýetýän daýzanyň" özüni şeýle alyp barşyny beýan edýän wakasy diňe ýazgarylman, eýsem Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda jeza berilýän ýagdaýdyr. Geliň, "Lukmanyň hukuklary barmy?", eger-de "hawa" diýip jogap bersek, "onda nähili hukuklary bar?" diýen soraga jogap bereliň.

Elbetde, öz döwletiniň raýatlary hökmünde saglygy goraýyş ulgamynyň işgärleriniň Konstitusiýada, kanunlarda we Türkmenistanyň beýleki kadalaşdyryş-hukuk namalarynda berkidilen hukuklary bar. Olar lukmanlaryň hukuklaryny, meselem, ýaşaýşa, bilime... we başga hukuklaryny kepillendirýär. Lukman – ol hem adam!

Emma lukmanlaryň hukuklary, olaryň hünärmenlik borçlary ýaly hem, aýratyndyr: lukmançylyk ýeňil bolmadyk we peýdaly, käbir ýagdaýda gahrymançylykly kärdir. Biz ak ýektaýly adamlara diňe öz saglygymyzy däl, eýsem öz ýakynlarymyzyň saglygyny, käbir ýagdaýlarda ömrümizi ynanýarys. Gerek bolan ýagdaýda, olar hemme töwekgelçiliklere we howplulyklara garamazdan, özlerine zyýan bolsa-da, öz lukmançylyk borçlaryny ýerine ýetitýärler. Muňa garamazdan, biziň jemgyýetimizde soňky döwürde şu käriň mertebesi peseldilýär. Biz köplenç pes düşünjeli adamlaryň: "lukman etmeli", "lukman borçly" diýen pikirini eşidýäris we görýäris, şunuň bilen birlikde "Hemme ýagdaýda we hemişe lukman etmelimi we borçlumy?" diýen soragyň üstünde pikirlenýäris. Näsagyň lukmandan onuň iş wagtyndan ýa-da belet bolmadyk meselesinden daşary bir zady talap etmekligi dogrumyka? Dogrusyny aýtsam, lukman iş ýüzünde hemişe kişi göwnüni görýän (altruist) adam bolmaly bolýar. Meselem, maşgala lukmanlary (6 ýyl okanyndan soň, ortaça 1 500 manat aýlykly) saglygy goraýyş ulgamynda ilata lukmançylyk kömegini berýän esasy we köp sanly topardyr. Köplenç ýagdaýda özüňe berkidilen meýdançanyň näsaglaryna, çagalara, ýaşululara iş wagty tamamlanandan soň hem, gijäniň ýaryna çenli kömek edýär. Käwagt baýramçylyk ýa-da dynç alyş güni näsaglar diňe jaň edip, telefonda maslahat soraman, eýsem lukmanyň öýüne gelip lukmançylyk kömegini soraýarlar. Ine şeýle ýagdaý, meselem, maşgala lukmany Jamal Satlykowanyň hem tejribesinde gabat gelýär.

Özüne göwni ýetýän daýzanyň lukmanyň göwnüne degen we mertebesini peselden wakasyna gaýdyp gelenimizde, Türkmenistanyň kanunçylygy saglygy goraýyş ulgamynyň işgärleriniň namysyny we mertebesini goraýar, olaryň hünärmenlik we durmuş hukuklary kanun tarapyndan goralýar. Eger-de ýokarda gürrüň edilen wakany göz öňünde tutsak, lukman öz ýolbaşçysyna ýüzlenip, iň azyndan onuň göwnüne degen şahsdan ötünç soramaklygyny talap edip we şol adama hyzmat etmeklikden boýun gaçyryp biler. Ondan başga-da, lukman şeýle ýagdaýda ruhy taýdan zyýan we kemsitmeleri ýetiren, şeýle hem kanuny däl resminamany (biziň wakamyzda bu tassyknama) bermeklige mejbur edýän adamyny (günälini) administratiw ýa-da jenaýat jogapkärçiligine çekip biler.

Lukmanyň näsaga seretmeklikden boýun gaçyrmak hukugy barmy?

Türkmenistanyň kanunçylygynda bu lukmanyň aýratyn hukugy hökmünde ýazylmandyr. Emma etika we deontologiýa kadalara görä, eger-de lukman özüniň ýeterlik derejede başy çykmaýan meselesi, biliminiň we ukybynyň ýetmeýänligine ynanýan, şeýle hem lukman bilen näsagyň arasynda zerur bolan özara ynam bolmasa, bu Lukmanyň Kasamyna garşy bolmaýandygy sebäpli, ol näsaga kömek etmekden boýun gaçyrsa bolýar. Mysal üçin, 30 ýyl bir kemsiz işlän diş lukmany Tawus Baýramowanyň ýagdaýyndaky ýaly.

Türkmenistanyň "Raýatlaryň saglygyny goramak hakyndaky" kanunda aşakdakylar göz öňünde tutulan: "Bejeriji lukman öz görkezmeleriniň ýa-da bejeriş-öňüni alyş edarasynyň içerki düzgün-tertip kadalarynyň näsag tarapyndan birnäçe sapar berjaý edilmeýän halatlarynda, eger-de bu näsagyň janyna we daş-töweregindäkilere howp salmaýan bolsa, bejeriş öňüni alyş edarasynyň degişli wezipeli adamy bilen ylalaşyp, näsaga gözegçilik etmekden we bejermekden boýun gaçyryp biler". (58-nji madda)

Saglygy goraýyş babatynda gatnaşyklary tertipleşdirýän kadalaşdyryş-hukuk namalaryň arasyndakylaryň içinde esasy Türkmenistanyň "Raýatlaryň saglygyny goramak" hakynda Kanunyna laýyklykda saglygy goraýyş işgärleri gaýry hukuklarynyň arasynda:

► zähmeti goramagyň talaplaryna laýyklykda olaryň iş şertlerini üpjün etmek;

► hünäriniň kämillik derejelerini almak;

► hünär bilimlerini we endiklerini kämilleşdirmek;

► iş berijileriň hasabyna hünär taýýarlygyny (gaýtadan taýýarlygy) geçmek;

► öz hünärmenlik borçlarynyň wyždansyz (harsal) ýerine ýetirilmegi bilen baglanyşykly bolmadyk hünär ýalňyşlygy netijesinde raýatyň saglygyna zyýan ýa-da zeper ýetirilende hünär ýalňyşyny ätiýaçlandyrmak.

Şu hukuklar saglygy goraýyş işgärlerine zähmet şertlerine laýyk gelýän kadalaryny we standartlaryny, şol sanda dynç almaga, zähmet tölegine bolan hukugy kepillendirýär, şeýle hem başga kadalaşdyryş-hukuk namalarynda, hususan Zähmet hakynda Kodeksinde we başgalarda berkidilen soňraky hünärmenlik ösüşi hem berkidilen.

Belli bir ýagdaýlarda lukmanlar öz hukuklaryny goramak kepillerini talap etmeli. Bir gezek şeýle bir ýagdaý boldy. Öýe çagyrylan lukman garaňky, çyrasy ýanmaýan podýezde girende, neşekeşlere gabat geýär. Olar ony urup, elindäki dermanly torbasyny alyp gaçýarlar. Netijede, lukmany öýe çagyrma ýalan bolup çykdy, lukmanyň özi zyýan çekdi, derman gözläp ýören, günäli neşekeşleri bolsa tapmadylar. Şeýle ýagdaýlarda lukmanlar öz hukuklarynyň kepillendirilmegini we ýitirilen zyýanyň öwezini dolmaklygy, şeýle hem saglygy goraýyş edarasynyň ýolbaşçylary bilen ýerli häkimiýetden podýezdleriň ýagty, yşyklandyryjylaryň işledilmegini, ýollaryň howpsuz bolmagyny talap etmeli.

Ýogsa-da, şeýle ýagdaýlarda jemgyýeti, kärdeşler arkalaşyklary işe çekmek gerek. Şuňa-da lukmanlaryň hukugy bar: "...saglygy goraýyş işgärleri öz hukuklaryny goramak, saglygy goraýyş we melhemçilik tejribesini ösdürmek, ylmy barlaglara ýardam etmek hem-de gaýry meseleleri çözmek üçin meýletin esasda hünärmen birleşiklerini döretmäge hukuklydyrlar". (Türkmenistanyň "Raýatlaryň saglygyny goramak hakynda" Kanuny, 63-nji madda)

Adaty bolmadyk ýagdaýlarda, tiz lukmançylyk kömegini bermek üçin saglygy goraýyş işgärleriniň syrkawy ýakynda ýerleşýän bejeriş-öňüni alyş edarasyna getirmek üçin kärhanalara, guramalara, şeýle hem raýatlara degişli aragatnaşyk serişdelerini, islendik görnüşdäki ulagy päsgelçiliksiz peýdalanmaga hukugy bardyr.

Şonuň üçin eger-de siz ýol-ulag hadysasynyň (YUH) ýa-da başga adaty bolmadyk ýagdaýyň gatnaşyjysy ýa-da şaýady bolsaňyz we sizden saglygy goraýyş işgäri ýardam etmegiňizi haýyş etse, "ýok" diýip jogap bermäkäňiz, meseläniň ýuridik tarapy, elbetde, ýönekeý duýgudaşlyk we rehimlilik barada pikirleniň. Biz köp halatlarda ýolda sürüjileriň yşyklandyryjy ýa-da ses signally gelýän tiz kömek maşynlaryny geçirmeýändikleriniň şaýady bolýarys. Käwaht ÝUH-niň gatnaşyjysy tiz kömek maşynlary hem bolýar, sebäbi gödek sürüjiler tiz kömek maşynyny goýbermeýärler ýa-da öňüni "kesýärler"! "Ýörite belgili tiz saglygy goraýyş kömeginiň gullugynyň awtoulagy hereket etmegiň Türkmenistanyň kanunlary tarapyndan bellenilen artykmaçlyklaryndan peýdalanýar". (Türkmenistanyň "Raýatlaryň saglygyny goramak hakynda" Kanuny, 36-njy madda)

Lukmanyň näsagyň razylygy bolmazdan saglygy goraýyş kömegini bermäge hukugy barmy?

Hawa, Türkmenistanyň "Raýatlaryň saglygyny goramak hakynda" Kanunyna laýyklykda "...raýatlaryň (kanuny wekilleriň) razylygy bolmazdan saglygy goraýyş kömegini bermäge töweregindäkiler üçin howp döredýän kesellerden ejir çekýän, agyr ruhy bozulmalardan ejir çekýän adamlara, şeýle hem jemgyýetçilik howply etmişleri eden adamlara" kömek bermäge ýol berilýär. (28-nji madda)

Elbetde, biziň jemgyýetimizde özüni gowy görýän, diňe özi hakynda pikir edýän, tiz kömege çagyrlanda gijä galýan ýa-da iş wagtynda gybata gyzyp, wagtynda näsaga seretmäge ýetişmeýän lukmanlara hem gabat gelinýär. Ondan başga-da "telekeçi" lukmanlar hem gabat gelip, olar öz maddy peýdasyny ýatdan çykarmaýarlar... Şeýle hem bu hünärde örän agyr netijelere getirýän lukman ýalňyşlyklary hem bolýar. Başga hünärlerde hem şunuň ýaly hünärmenlik ýalňyşlyklary duş gelýär. Mysal üçin, taksi sürüjisi müşderiň islegini ýerine ýetirip, maşyny ýokary tizlikde sürýär we ÝUH düşýär. Şu ýalňyş edilen hereket üçin şol müşderiniň özi agyr ýagdaýa düşýär. Ýene bir mysal. Suw geçiriji ussa arzan, hili pes suw garyşdyryjyny goýýar we onuň ulanylmagy müşderiň endamynyň gyzgyn suwa ýanmagyna getirýär... Halkda aýdylyşy ýaly, bu durmuş, islendik hünärde-de şunuň ýaly meseleler ýüze çykýar.

Muňa garamazdan, saglygy goraýyş ulgamynda hünär derejesi pes bolanlaryň sany ujypsyzdyr, emma näsaga lukmançylyk kömegi ýaramaz berilse, onuň ýolunda hünär derejesi pes bolan lukman gabat gelse, näsagyň ýokary hilli lukmançylyk kömegini almagy üçin öz hukugyny gorap bilmegi gerek. Hünärinden başy çykmaýan we näsaga zyýan ýetiren ýa-da özüni gödek, utançsyz alyp baran lukmana temmi berilmelidir. Onuň üçin ýokarda duran edaralara we şol meselede kömek edip biljek hukuk goraýjy edaralara ýuz tutmalydyr we geljekde şeýle ýagdaýdan özüňi we başga adamlary goramalydyr.

Şol bir wagtyň özünde saglygy goraýyş işgärini hormatlamaly we olaryň ýeňil bolmadyk we adamlara zerur bolan zähmetine düşünmeli. Bu demokratik jemgyýetiniň kanuny – ÖZ HUKUGYŇY GORAMAK ÜÇIN, BAŞGALARYŇ, şol sanda LUKMANLARYŇ HUKUGYNY HEM HORMATLAMALYDYR!