"The economist" žurnalynda şu ýylyň iýul aýynyň 25-ne çap edilen "Baby love" atly makalada ilat sany we ony köpeltmegiň maksatnamalarynyň amala aşyrylmagy we çaga idegi hakynda käbir maglumatlara ünsi çekmek islenilipdir. Ilat köpelmek depgininiň pesliginiň ykdysadyýete we jemgyýete ýetirýän täsiri we depgini ýokarlandyrmak üçin jemgyýete we esasan hem enelere berilmeli kömekler, çaga idegi hakyndaky ýardamlar, geçirilen barlaglar we hökümetleriň başdan geçiren tejribeleri beýan edilýär.

Her ýylyň 15-nji oktýabrynda Dünýäde oba aýallarynyň halkara güni bellenip geçilýär. Bu baýramçylygy bellemegiň esasy maksady aýallaryň jemgyýetde tutýan ornuna ünsi çekme synanşygy bolup, ol sene 1995-nji ýylda Pekin şäherinde geçirlen Birleşen Milletler Guramasynyň lV Aýallaryň Bütindünýä konferensiýasyna gatnaşyjylar tarapyndan makullandy. Orta atylan bu meseläni dünýäniň uly guramalary, birleşmeleri goldady we şol ýyldan bäri ýylyň senenamalaryna 15-nji oktýabr – Bütindünýä oba aýallarynyň güni höküminde girizildi. Ýöne on iki ýyldan soň, 2007-nji ýylyň 18-nji dekabrynda resmi taýdan makullanyp, şol güni baýramçylyk diýip bellemek nygtaldy we 2008-nji ýyldan bäri bu sene kadaly bellenilip gelinýändir.

Haçanda men Ystambul şäherindäki Bogaziçi uniwersitetiniň bosagasyndan ilkinji gezek ätlänimde tolgunma duýgusyndan başga zat duýamokdym. Täze şäher, täze okuw ýyly. Meniň durmuşymda täze bir sahypanyň açylýandygyny duýmana başlapdym. Ýöne meniň ýüregimde geň bir duýgy bardy, ol hem daş-töweregimi gurşap alanlaryň täze, nätanyş adamlaryň bolmasydy. Şeýlelik bilen, men bir gün özümi ýalňyz duýmana başladym. Gözümi ýumanymda yekeje zady görüp bilýärdim, ol hem diňe maşgalam we dostlarymdy. Gündelik edýän hereketlerimiň ýerini täze jemgyýet we akademiki sütemler, öyümiň ýerini bolsa ençeme nätanyş adamlar bilen doly bolan umumy ýaşaýyş jaýy eyeläpdi. Şol wagt özümiň "öýi küýseme" keseline duçar bolandygym hakynda pikirlenmäne başladym.

Tebigat – adamzadyň ýaşaýşynyň gözbaşy bolup durýar. Eger-de adamlar tarapyndan zyýan berlip ýok edilmese, ömürlik gözbaşy we durmuş çeşmesi bolmagyny dowam eder. Gün geçdigiçe, adamlar tebigata, ekologiýa üns bermegi we gündelik hereketleriniň daşky gurşawa ýetirýän täsiri barada pikirlenmeklerini azaldýarlar. Adamlar dükanlardan satyn alýan harytlaryň gerekliligini, zerurlygyny sorag astyna almagy bes etdiler. Durmuşymyzda kän üns berilmeýän we gynansakda daşky gurşawa iň uly zyýan ýetirýän, gündelik durmuşymyzda ýygy ulanýan zatlarymyzyň biri bolan plastik paketlaryň zir-zibilde sanynyň artmagy uly bir kynçylyklaryň biri bolup durýandyr. Plastikdan ýasalan paketleriň daşky gurşawa, adam saglygyna ýetirýän zäherleýji täsirini göz öňünde tutsak, olaryň ulanylmagyna hiç hili zerurlyk ýokduguna düşünmek kyn bolanok.

Bildigiňçe, mydam ýagşy sözlegin,

Ýagşy söz tapmasaň, otur sem bolup.

Magtymguly

Bir ýaman söz ýürek bular,

Ýagşyny älem arzuwlar.

Magtymguly

Alma ýaman sözi hergiz ýadyňa,

Tiken bolup, dürtüp geçer donuňdan.

Magtymguly

Türkmen medeniýetinde we jemgyýetçilik durmuşynda ägirt uly ýer tutýan galyň meselesi, häzirki günlerde gelip çykyşy we häzire çenli nädip saklanyp gelendigi hakynda sorag astyna alynýar. Soňky döwür Soraglaryň sanynyň köpelmegine täsir ýetirýän üýtgeşiklikler bar. Şünuň bir sebäbi – ösüp barýan tehnologiýa we munuň netijesinde internet arkaly ýaýraýan sosial ulgamlar. Şol ulgamlarda türkmen oglan-gyzlarynyň galyňy tankytlap ýa-da goldap pikir alyşmalary geçirilýär. Bu bolsa galyň hakynda has köp pikirleriň orta çykmagyna sebäp bolýar. Beýleki uly täsirlerden biri bolsa, Türkmenistanyň daşary ýurtlary we medeniýetleri bilen artdyrýan aragatnaşyklarydyr. Türkmenistanyň daşary ýurtlar bilen gatnaşyklarynyň we syýasatynyň ýaýbaňlanmagy esasynda täze ýagdaýlar, başga ýurtlaryň däp-dessurlary bilen tanşylyp başlandy. Beýleki medeniýetleri tanamagyň we olaryň täsirinde galmagyň öz däp-dessurlarymyzyň önümleriniň biri bolan galyňy has ýokary ses bilen sorag astyna almaga itergi beren bolmagy hem ahmal. Sebäbi soňky ýyllar bolaýmasa, ondan öň hem galyň hemişe sorag bolup galmazyndan öte geçip bilenokdy. Bu makalada men galyň we galyňyň agyr ýüküni azaldyp biljek döwlet gözegçiligine hem-de galyňyň ýerini tutup biläýjek jemgyýetçilik özgerişlerine ser salmakçy.

"Men bilimi diňe bir öz tejribämden alman, başgalaryň tejribesinden hem alýaryn" diýip Lýudwig Vitgenşteýn belläpdir. Elbetde, saýtymyz üçin wajyp bolan, saglyk, sagdyn ýaşaýyş, ekologiýa we ekologik saglyga degişli meseleleriň çözgüdini daşary ýurtly we bize ýakyn ýerleşýän ýurtlardaky döwürdeşlerimiziň öz ýaşaýan sebitlerinde çözüşleri, alyp barýan işleri, toplan tejribeleri barada bilme biz üçin hem peýdaly bolardy. Biziň şu günki söhbetdeşimiz, Gyrgyzstandaky ÝUNISON (www.unison.kg) jemgyýetçilik fondunyň, Klimatyň üýtgemegi boýunça döredilen Meýilnamanyň koordinatory Nurgül Esenamanowa habarçymyzyň soraglaryna jogap berdi.

Saglygy gazanmakda we gorap saklamakda  geçirmeli çärelere her kim her hili düşünýär. Biziň  suratçymyz ol düşünjeleri beýan etmäge çalyşdy.

SURATLARYŇ AWTORY: MERJEN GYLYJEWA

Farmasewtik pudagy bäsleşigi talap edýän pudak bolup, onuň işiniň şowlulygy dermanlaryň satuwyna we her dermänyň mahabatlandyrylmagynyň ugrunda geçirilýän işlere garaşly bolup durýar. Täze dermany işläp tapmak, öwrenmek uçin we ony bazarlara ýetirmek uçin millionlarçe dollar harç edilýär.

Farmasewtik şereketiňiň derman serişdelerini mahabatlandyrýan wekiliniň dermanlaryň söwdasyny alyp barmakda tutýan orny ulydyr. Wekiller lukmanlara dermanlaryň gowy we ýaramaz täsiri barada habarly bolmagyna, düşünmegine, dogry maglumat ýetirilmegine jogapkär bolup durýarlar. Şunuň ýaly çemeleşmä iňlisçe "ethical promotion", ýagny "etikanyň (ahlak) kadalaryny eýerip mahabatlandyryş işleri alyp barmaklyk" diýilýär. (Wright & Lundstrom, 2004)

Käbir adamlar farmasewtik şereketleriniň lukmanlar bilen alyp barýan işleri, olara berýän sowgatlary, geçirýän tölegleri näsag üçin zerur bolmadyk derman berilmegine, dermannama (resept) ýazylmagyna getirýär diýip hasaplaýarlar. Derman serişdelerini öndürýän şereketleriň özlerini şeýle alyp barmagy lukmanlaryň işine, lukmanlaryň we näsaglaryň aragatnaşygyna hakykatdan hem täsirini ýetirýärmikä?

Gadyrly okyjylar, saýtda "Arassaçylyk hakda sözleme: biz ony hemişe berjaý edýärismi?" atly çap edilen makala hudoznikdan şeýle şekiller gowyşdy. Biz hem diýsek şeýle hyzmatdaşlyga begenýäris. Teswirleriňize, şekilleriňize garaşýarys!