Insult (beýnä gan inme) beýnide gan aýlanyşyň güýçli bozulmasy bilen bagly bolan, örän agyr we howply keseldir. Insult ýüze çykandan soň ilkinji 3-8 sagadyň içinde gyssagly kömek bermeklik örän wajypdyr. Eger syrkawa 24 sagadyň dowamynda  degerli kömek berilmese, onda heläk bolma töwekgelçiligi ep-esli artýandyr.  Beýnide kislorodyň we ýokumly maddalaryň ýetmezçilik etmegi ondaky nerw öýjükleriniň we olaryň arasyndaky baglanyşygyň dargamagyna getirýär. Gan aýlanyş näçe çalt dikeldilse, gutulmaga bolan mümkünçilik şonça hem artýar. Ýöne şonda-da, bu keseli başdan geçirenleriň köpüsi uzak wagtyň dowamynda, käbir  ýagdaýlarda, birnäçe ýyllap, hereket etmekden mahrum bolup maýyplyga sezewar bolýarlar.

"Görüş ukybyny ýitirmek, adamy töweregindäki zatlardan daşlaşdyrýar.

Eşidiş ukybyny ýitirmek, adamlar bilen aragatnaşykda bolmakdan daşlaşdyrýar".

Emmanuil Kant

Adam daş töweregindäki bolup geçýän zatlar barada maglumaty bäş duýgy agzalarynyň: görüş, eşidiş, duýuş, tagam we ys alyş agzalarynyň kömegi bilen kabul edýär. Olar diňe bir töweregindäki bolup geçýän zatlar barada habar bermek bilen çäklenmän, durmuş tejribesini kämilleşdirmäge, güýçli duýgulary başdan geçirmäge ýardam edýär we adama howp salaýjak ýagdaýlardan ätiýaçlandyrýar. Eşidiş, tagam alyş duýgusy bilen birlikde, çaga ýaňy dünýä inen gününden başlap, doly kämilleşen ýagdaýda bolýar. Ol adamyň durmuşynda uly ähmiýete eýe bolmak bilen, jemgyýetde ýaşamaga, sözleşigi kabul edip, beýleki adamlar bilen pikir alyşmaga, jemgyýetçilik we zähmet şertlerini doly berjaý etmäge mümkinçilik berýär. Adam sagdyn durmuşda ýaşap ýören wagty eşidiş ukybyny ýitirerin diýip pikir etmeýär. Ýöne gynansak-da, dürli sebäplere görä her bir ýaşda ynsanyň eşidiş ukybyna zeper ýetip biler.

Içegäniň adaty däl başly keseli – ýogyn içegäniň nemli gatlagynyň dowamly sowuklama keseli bolup, onuň nemli gatlagynyň agyr zeperlenmeleri bilen häsiýetlendirilýär. Bu kesel genetiki we daşky gurşawyň faktorlarynyň özara täsiriniň netijesinde döräp, wagtal-wagtal ýitileşýär. Içegäniň adaty däl başly keseli adatça "başly kolit" diýip atlandyrylyp, ýer ilatynyň her 100 000-sinden 35-100 adamda duş gelýär. Bu kesele esasan hem 20-40 ýaş aralygyndaky adamlar ýolugýandyr. Erkekler bu kesele aýallara garanda has köp (1,4:1) ýolugýarlar.

Arterial  gan basyşynyň peselme keseli damarlaryň tonusynyň peselmegi netijesinde döreýän keseldir. Gipotoniýada arterial gan basyşy 20% peselip, sistoliki gan basyş 90 mm simap  sütüninden, diastoliki gan basyş bolsa 60 mm simap sütüninden pese düşýändir.

Arterial gan basyşynyň peselmegini özbaşdak bir kesel däl-de, bedeniň fiziologik aýratynlygy hasaplamak nädogrudyr. Kellagyry, ysgynsyzlyk, başaýlanma ýaly aýdyň alamatlar yzygider biynjalyk edende, arterial gan basyşyň peselmegi  düýpli barlagy we bejergini talap edýär. Gipotoniýada damarlaryň tonusynyň peselmegi sebäpli gan üpjünçiligi bozulýar we kelle beýnisine, bedeniň içki agzalaryna kislorod ýetmezçilik edip başlaýar. Netijede, adamyň fiziki we akyl taýdan işjeňligi peselýär.

Perinatal ensefalopatiýa (PEP) (peri + natus (lat.) – "dogulma" + encephalon (grek.) – "beýni" + patiýa (grek.) – "bozulma") – göwrelilik we dogrum döwründe ýüze çykýan beýniniň dürli sebäpli bozulmalaryny uly topara birikdirýän düşünjedir.

PEP dürli alamatlar bilen ýüze çykyp biler. Meselem, çaganyň aşa ynjyklygy, işdäsizligi, haýal uka gidýänligi, ukusynyň bozulmalary, emýän süýdüni gaýtarýanlygy, onda nerw ulgamynyň ýokary duýujylykly alamatlar toplumynyň barlygyndan habar berýär.

Owadan, sagdyn aýaklar her bir adamyň, esasy hem zenan maşgalanyň bezegidir. Olar – ýeňil ýöreýiş, çalasynlyk, bedeniň durkunyň gözelligi, görmegeýlik, sagdynlyk we ajaýyp keýpihoşlukdyr. Ýöne iň owadan we sagdyn aýaklar hem yzygiderli ideg-aladany talap edýär. Sebäbi, iru-giç torjagaz bilen örtülen ýaly damar "ýyldyzjyklary" ýa-da düwün-düwün çişip duran damarlar aýagyň gelşigini gaçyrmagy ahmal. Ýöne keseliň esasy howpy aýagyň görküniň ýitmeginde hem däldir. Eger damar bozulmalary wagtynda bejerilmese, aýagyň çuňňur we ýüzleý wena damarlaryndaky gan basyş has ýokary galyp, birnäçe gaýraüzülmelere getirip biler.

Gan basyşynyň ýokarlanma keseli (arterial gipertoniýa) – ýürek-damar ulgamynyň keselleriniň içinde iň giňden ýaýran görnüşidir. Bu kesel arterial gan basyşynyň kadaly ýokarlanmagy bilen häsiýetlendirilýär. Gan basyşynyň ýokarlanmagynyň esasynda  arteriýa damarlarynyň we olaryň has ownuk şahalary bolan arteriollaryň gysylmagy  ýa-da olaryň diwarlarynyň galňamagy we içiniň daralmagy netijesinde gan akymynyň kynlyk bilen geçme ýagdaýy ýatandyr. Gan akymyny gysylan we daralan damarlardan geçirmek üçin ýüregiň işi has hem çaltlaşyp, damar ulgamyna gan akymynyň has uly bölegi zyňylýandyr. Bu ýagdaýlaryň döremeginde süýri beýnide ýerleşýän gan basyşy kadalaşdyryjy merkeziň işiniň bozulmalary hem esasy orny eýeleýändir.

Ateroskleroz dowamly kesellere degişli bolup, "athere" – şüle hem-de "skleroz" – gysylma, dykylma diýmegi aňladýan grek sözlerinden gelip çykýar.

Uzak wagtyň dowamynda gan damarlarynyň içki gatyna holesteriniň we beýleki ýaglaryň, kalsiý duzunyň çöküp durmagy kem-kemden damaryň içini daraldyp, diwarlaryny galňadýar, damarlar çeýelegini ýitýär. Netijede esasy uly (magistral) gan damarlary zeperlenip, bedende kadaly ganaýlanyş bozulýar. Aterosklerozyň ýüze çykmagy adamzady maýyplyga sezewar edýän, onuň ömrüni gysgaldýan birnäçe beýleki keselleriň döremeginiň, ýagny ýüregiň işemiýa keseliniň, miokardyň infarktynyň, kardiosklerozyň, damar anewrizmasynyň, insultyň (beýnä gan inmegiň) esasy sebäbi bolýar. Ateroskleroz kelle beýnisiniň, ýüregiň, böwregiň, aýaklaryň, garyn boşlugynyň agzalarynyň esasy arteriýalaryny zaýalaýar. Netijede bu agzalaryň ganaýlanyşygy peselip, uzagyndan näsagy biwagt ölüme eltýär.

Gastrit iýmit siňdiriş ulgamynyň keselleriniň içinde has ýygy duş gelýän keseldir. Ol aşgazan diwarlarynyň nemli bardasynyň (käbir ýagdaýlarda has çuň gatlaklarynyň) dürli sebäplere görä üýtgemegi we aşgazan şiresini bölüp çykarýan öýjükleriň işiniň bozulmalary bilen häsiýetlendirilýär. Bu keseli derman serişdeleri bilen bejermek mümkindir.

Keseliň görnüşleri we alamatlary

Gastrit keseliniň ýiti we dowamly görnüşleri bardyr.

Bütindünýa Saglygy goraýyş guramasynyň hasabatyna görä, dünýädäki adamlaryň 2 milliarddan gowragy ganazlykdan ejir çekýär. Ganazlygyň birnäçe görnüşleri bellidir. Bedende demriň gorlarynyň azalmagynyňnetijesinde döreýän ganazlyga demir ýetmezçilikli ganazlygy diýilýär. Bu ganazlygyň iň giň ýaýran görnüşidir.

Demir ýetmezçilikli ganazlygy barada giňişleýin gürrüňimiziň başynda demir mineralynyň adam bedeni üçin örän ähmiýetidigini bellemek gerek. Beden ulgamlarynyň köpüsiniň öýjükleriniň işlemeginde demir mineralynyň ornuny tutup biljek element ýokdur. Demriň okislenme we dikelme ukyby onuň biologik taýdan ähmiýetini artdyrýar. Demriň şeýle ukyby onuň beden dokumalarynyň dem alyş prosessine gatnaşmagyny üpjün edýär. Bedeniň agramynyň diňe 0, 0065%-ni demir tutýar. Agramy 70 kg deň bolan erkek adamyň bedeninde 3,5 g demir bolýar.  Agramy 60 kg barabar aýal maşgalanyň bedeninde bolsa 2,1 g demir bardyr. Demir birleşmeleri dürli gurluşly bolýar. Olar özboluşly funksional işjeňlige eýe bolup, wajyp biologik orny eýeleýär. Düzüminde demir bar bolan birleşmeleriň iň esasylaryna gemoproteinler (demir bilen bagly beloklar), käbir  fermentler, ferritin, gemosiderin, transferrin degişlidir. Demir birleşmeleriň düzümine girip, bedende şeýle ýerleşdirilendir: