July 15, 2020

Dear Saglyk Reader,

Today the WHO Regional Office for Europe held a press briefing with WHO/Europe experts on the preliminary outcomes of their COVID-19 mission to Turkmenistan. Dr. Catherine Smallwood, WHO/Europe’s Senior Emergency Officer and mission lead, and Dr. Gurbangul Owlyagulova from the Ministry of Health and Medical Industry of Turkmenistan made statements and answered questions from Turkmen and international press.

Gadyrly okyjy,

BSGG-nyň ekspertler missiýasy 7-nji iýulda Türkmenistana bardy. Biz Siz bilen BSGG-nyň iş toparyna iberilen hatlaryň we jogaplaryň doly görnüşini paýlaşýarys.

Dear Friend,

Saglyk sent an email to Dr. Katherine Smallwood, WHO/Europe’s Senior Emergency Officer and mission lead to Turkmenistan on July 9, 2020. The mission has arrived to Turkmenistan on July 7, 2020. We are sharing our email communication with WHO in full.

COVID-19 ýokuşan bolsa ýa-da ýokuşandyr öýtseň, hökmany suratda öýde gal we beýlekilerden çetleş. Bu COVID-19 ýaýramagynyň öňüni alar. Eger-de wirusyň agyr alamatlary bar bolsa (şol sanda dem alma kynçylygy), haýal etmän gyssagly lukmançylyk kömegine ýüz tut.

Haçan beýlekiler bilen ýene gatnaşyp bilmegiň (öý izolýasiýasyndan çykmagyň) käbir şertlere balgydyr.

Meniň COVID-19 barlag netijäm positiw çykdy, emma hiç hili alamatlary ýok.

Soňky bir aýyň içinde Aleksandr Kolosow atly bir lukmanyň wideosy IMO we beýleki platformalarda ýaýrap, rusça gürleýän ýurtlarda uly meşhurlyga eýe boldy. Aleksandr özüni Italiýada 20 ýyldan bäri ýaşaýan lukman diýip tanadýar. Ol wideosynda alkogol ysgamak arkaly COVID-19 wirusyny 1 günüň içinde ýeňendigini aýdýar. Ol bir gün işden öýüne gelensoň, COVID-19-yň ähli alamatlaryny duýup başlaýar we ony ýeňmegiň ugruna çykýar. Netijede, bölek matanyň ýüzüne arak sepip, ony her 30-60 minutdan 3-5 minut ysgap ýatýar. Ertesi gün turanda eýýäm hemme alamatlary ýok bolýar. Ondan soňra hassahana gidip barlagdan geçende hem koronawirus tapylmaýar. Ýöne bu wakany eşidip, gutlamaga howlukmaly däl, sebäbi awtoryň beren gürrüňinde birnäçe logiki problema bar.

Maska COVID-19 wirusyndan goranmaga kömek edýär.

Eger COVID-19 ýokuşan adam maska geýse, bu ol üsgüren, asgyran we gürlän mahaly howa ýaýrap biljek mikroblardan beýleki adamlary goraýar. Köplerde wirus ýokuşandygyna garamazdan, alamatlaryň belli bolmaýandygy sebäpli, köpçülikde maska geýmek COVID-19-yň ýaýramagyny haýalladýar.

Diňe maska geýmek seni we jemgyýetiňi COVID-19-dan goramak üçin ýeterlik däldir. Has netijeli goranmak üçin, maska geýmegiň ýany bilen adamlar bilen araňda 1 metr daşlyk saklamak, ýüzüňi ellemezlik we elleriňi ýygy-ýygydan ýuwmak möhümdir.

COVID-19 pandemiýasy ähli ýaşdaky adamlara täsir edýän hem bolsa, bu garrylara we hroniki kesellerden ejir çekýänlere has uly howp salýar. Doýgun ýaglary, şekeri, we saplanan uglewodlary uly möçberlerde öz içine alýan iýmitleniş usuly (Günbatar Iýmitlenişi) dünýä ýüzünde semizlige we 2 tipli süýjüli diabete goşant goşýar. Günbatar Iýmitleniş usuly bilen iýmitlenýän milletlere COVID-19 has uly şikes we ölüm howpuny salýar. Günbatar Iýmitlenişi dogabitdi immun ulgamyny hereketlendirýär we adaptiw (uýgunlaşyjy) immuniteti ýaramazlaşdyrýar – bu bolsa hroniki çişmeleri döredip, bedeniň wirusa garşy göreşmek ukybyny gowşadýar. Şonuň üçin hem, şu wagt ýokumly iýmitleriň ähli ýerde elýeter edilmesi örän möhümdir. Adamlar COVID-19 keseliniň döredip bilýän uzak wagtlyk näsazlyklaryndan goranmak üçin sagdyn iýmitleniş endiklerine üns bermeli. COVID-19 pandemiýasynda sagdyn iýmitlenmek zerurdyr. Iýýän-içýän zatlarymyz bedenimiziň infeksiýalardan goranyş, göreşiş, we gutulyş ukybyna täsir edýär.

Kontakt yzarlamagyň esaslary – derňemek, tapmak, goldamak, we çetleşdirmek – ýurda görä üýtgemeýär, diňe her ýurduň ulanýan usuly üýtgeýär.

Pes we orta girdejili ýurtlaryň köpüsinde "deri köwüşli epidemiologlar" gapy-gapy aýlanyp (köwüşlerini tozduryp) kontakt yzarlama geçirýärler.

Göze görünmeýän COVID-19 damjalarynyň howada öňki pikir edileninden has uzak wagt saklanýandygy barada subutnamalar gün-günden artýar. Alymlaryň ençemesi BSGG-ny wirus baradaky gollanmasyny üýtgetmäge çagyrdy. 

30 ýurtdan 200-den gowrak alym bilelikde BSGG-a ýüzlenip hat ýazdylar. Hatda uzak wagtlap ynanylan "SARS-CoV-2 wirusy esasan ýere gaçýan damjalar arkaly ýokuşýar" diýen pikir tankytlanylýar. Hat ýakyn günlerde Kliniki Ýokuşýan Keseller (CIC) žurnalynda çap edilmeli.

Tikin-çatyna näçe ökde hem bolsaň we wagtyň näçe köp hem bolsa, maska tikmegiň esasy düzgünleri hemmeler üçin birmeňzeşdir:

1. Mata näçe köp gatly bolsa şonça gowy, azynda 3 gat bolmaly;

2. Maska ýüzüňde ykjam durmaly we dem alşy kynlaşdyrmaly däl.

Ylmy barlaglara görä, maska üçin iň gowy materiallar: dykyz pagta mata, kiper ýa-da twil, tebigy ýüpek ýa-da çekilen pagta.