Üns ber! Saýtyň esasy maksady Siziň saglyk babatdaky gözýetimiňizi giňeltmekdir. Şonuň üçin-de, saýtda berilýän maglumatlar esasynda öz-özüňi bejermek maslahat berilmeýär. Öz-özüňi bejermeklik düýpli kynçylyklara uçradyp, janyňyza howp salyp biler. Saýtdaky makalalar, materiallar we beýleki maglumatlar bilim maksatly bolup, lukmanyň bejergisiniň ýa-da maslahatynyň ýerini tutup bilmeýär.
"Haçan durmuşa çykýaň?", "Näme üçin çaga edeňok?", "Näçe gazanýaň?”, "Söýüşýäniň barmy?", "Sen gyzlygyňy sakladyňmy?", "Daşary ýurtdaky doganyň ýa-da garyndaşyň size pul ugratýamy? Näçe ugratýa?" we şuňa meňzeş birnäçe ýerliksiz we bolgusyz soraglary siz hem gündelik durmuşyňyzda iň ýakyn adamlaryňyzdan eşidýänsiňiz. Şeýle ýerliksiz soraglary berýän adamlaryň, köplenç, siziň duygularyňyz barada oýlanmaýan bolmaklary mümkin. Göýä olaryň maksady siziň üstüňizden gülmek bilen, ejiz tarapyňyzdan tutup, ýaraňyza duz sepmek ýaly. Sizi umytsyzlyga iterip, köpçüligiň içinde masgara hem edip bilýärler.
► Orta mekdep okuwçylaryna adam seksuallygy we önelgelik saglygy barada bilim bermeli;
► AIW (rus. WIÇ) we jynsy gatnaşyklaryň üsti bilen ýaýraýan infeksiýalaryň öňüni almagy öwretmeli.
Eýsem adam seksuallygy, önelgelik saglygy, jynslaryň arasyndaky gatnaşyklar baradaky sapaklar we berilýän bilim nähili bolmaly? Sapaklaryň netijeli bolmagy üçin olary nädip alyp barmaly?
"Men mekdepde anatomiýa okadym-a. Boldy-da!"
Hemmetaraplaýyn adam seksuallygy baradaky bilim diňe anatomiýa we kontrasepsiýa (göwreliligiň öňüni alyş serişdeleri) degişli maglumatlar bilen çäklenmeli däl. Hemmetaraplaýyn bilime adamlaryň arasyndaky sagdyn gatnaşyklar, kyn ýagdaýlardan dogry baş alyp çykmak ukyplary hem degişlidir. Bu sapaklarda okuwça adamyň seksual we önelgelik saglygy barada doly we dogry maglumatlar berilýär. Maglumatlar okuwçynyň ýaşyna görä düzülip hödürlenilýär. Meselem, Niderlandiýada şeýle gürrüňdeşlikler çaga 3-4 ýaşanda başlanylýar. Bu 4 ýaşly çaga "jynsy gatnaşygyň" akymy düşündirilýär diýmek däldir. Gürrüňdeşliklerde duýgularyňy beýan etmäge, söýgä, dostluga, garşy jynsa bolan garaýyşlara üns çekilýär. Gynansakda, ýerlikli bilim ýetmezçiligi sebäpli jemgyýetimizde köpler jynslaryň arasyndaky bilim diňe jynsy gatnaşyk barada diýip hasaplaýarlar.
Rianna, Marat Başarow, Žasmin, Kristina Orbakaýte, Witni Hýuston, Ledi Gaga, Şarliz Saron – bu ýyldyzlaryň köpüsiniň adyny eşitmedigiňiz ýok bolsa gerek. Bulary näme baglanyşdyrýaka diýýäňizmi? Olaryň hemmesi hem söýgi gatnaşyklarynda erjeşmä, zorluga duçar boldular.
BMG-nyň hasabatyna görä, Merkezi Aziýada her 4 zenan maşgaladan 1-i erjeşmäniň haýsydyr bir görnüşiniň pidasy bolýar. Erjeşme köplenç tanyş adamlaryň arasynda bolup geçýär. Şol sanda bu heniz nikalaşmadyk, diňe halaşýan jübütleriň arasynda hem örän ýaýgyn hereketdir. Oglanlar halaşýan gyzlaryny jynsy gatnaşyklara mejbur etmek, olara dil ýetirmek, el ýetirmek, masturbasiýa iteklemek, psihiki taýdan basmak ýaly ýollar arkaly erjeşmä baş goşýarlar.
Aramyzda bagta çydap biljegimiz gaty azdyr.
Has takygy – ýakyn adamymyzyň bagtyna çydap biljegimiz.
Mark Twen
7-njy klasda okaýarkam bir klasdaş gyzymy halapdym. Hawa, ýaşlyk söýgüsi. Köp wagtymy onuň bilen geçirjek bolýardym. Öýden alma getiren bolsam onuň bilen paýlaşýardym ýa-da bitinligine berýärdim. Söýgi oduna kül bolanym üçin okuw kellämden çykypdy. Muňa garamazdan, ol gyzdan öz duýgularymy ýaşyrýardym. Bir gün men ondan kimdir birini halaýandygyny ýa-da halamaýandygyny soradym we muňa şol wagtyň özünde puşman etdim. Asyl görüp otursam, ol klasdaşymyz Nazara göwün beripdir. Ondan bäri esli wagt geçdi, ýöne şol wagt nähili duýgulary başdan geçirenim entegem ýadymda. Şol wagt ganymda gaýnap duran adrenaline "päk söýginiň" alamatydyr öýdüpdirin. Aslynda welin bu diňe gabanjaňlyk bilen Nazara bolan içigaralygym ekeni.
Jemgyýetimizde köp zat özgerdi. Indi ýaşlar söýgi gatnaşyklaryna has ir ýaşda başlaýarlar. Gatnaşyklarda biwepalyk hem öňküler ýaly ýazgarylmaýar. Köpleriň iki-üç aýaly ýa-da gezýäni bar. Her kim öz durmuşyny isleýşine we başarşyna görä gurýar. Elbetde, bu kanun däl, emma köpsanly nikalar "ömürleriniň ahyryna çenli bagtly ýaşadylar" diýlişi ýaly bagtly bolmaýar. Käbir jübütler uzak, emma bagtsyz ömür sürseler, käbirleri gysgajyk wagt ýaşaşyp aýrylyşýarlar.
Asyl şeýlebir trend hem başlapdyr: ilki ejeň äberenine öýlenmeli, soňundanam kimi halasaň şony ikinjiň ýa-da üçünjiň edinäýmeli. Netijede näme emele gelýär? Ýekebaş ejeler; täk hossarly çagalar; kakasynyň adyny dogluş şahadatnamasyna ýazmalydygy ýa-da ýazmaly däldigi baradaky dawalar; aýrylyşmalar; ruhy çökgünlikler; agyrylar.
"Dynç günleri hem işe çykmaly bolýan wagtymyz az däl.
Köçede naharlanmaly, şol ýerde günortanky
arakesmede dynç almaly, ýatmaly bolýar.
Hiç hili şert ýok.
Köçe süpürijileri maşyn kakýan wagtam bolýar.
Ýolbaşçylarymyzam bizi gul ýaly tutýarlar.
Paýyş sözler, kemsitmeler adaty ýagdaý".
2016-yň tomsunda meniň goňşym öýlendi we gelni bilen bile ýaşap başladylar. Bir gün men gelniň sekide aglap oturanyna gabat geldim. Ondan näme bolanyny soramda ýoldaşynyň üstüne gygyrandygyny aýtdy. Soňra bolsa: "Men oňa durmuşa çykamda ol başgaçadyr öýdýädim. Emma, ol hem aýalyna islän wagty gygyryp, buýruk beribermeli diýip pikir edýän adaty erkekler ýaly ekeni" – diýdi.
Gelniň bu gürrüňlerini diňlemek maňa agyr degdi. Türkmenistanda köp erkekler aýallaryna garşy paýyş sözleri ulananlarynda, olara sögünenlerinde, olara garşy dil zorlugyna baş goşýandyklaryny bilmeýärler. Halk içinde "zorluk" diňe hereket bilen edilýän zat diýlip kabul edilýäni üçin dilden çykýan zorluga kän üns hem berilmeýär.
Ýurtlaryň her bir pudakdaky ösüşiniň düýbüni raýatlaryň ylym-bilim derejesi kesgitleýär. Oglan-gyzlara sowatly, okuwly bolmaga goldaw berilmegi bolsa jemgyýetdäki deňsizligiň derejesini kesgitleyär. Köplenç, ösmedik ýurtlarda oglanlaryň gyzlara garanyňda okuwa gitmekleri, ýokary bilim almaklary jemgyýet tarapyndan has köp goldanylýar. Gyzlaryň ýokary bilim almagy üçin döredilýän şertleriň ýagdaýy we jemgyýet tarapyndan gyzlara bellenilen ugurlar we hünärler gyzlaryň islän ugurlaryny erkinlik bilen saýlamaklaryna päsgelçilik berýar. Bu ýagdaý elbetde, ýurduň ykdysady ýagdaýyna öz tasirini ýetirýär. Makalamda gyz-oglanlaryň arasynda okuwda, bilim alma mümkinçilikleriň deňsizligini we munuň türkmen jemgyýetine we umumy ykdysadyýete tasiri hakynda belläp geçerin.
Şeýle ýagdaýy göz öňüne getiriň. Obadaky bir köçe. Her bir jaýyň daşynda zir-zibiller üçin goýlan gap bar. Olaryň içi zibilden doly. Bir ýaş gelin hemme zir-zibilini bir gaba atyp, ony otlaýar. Zäherli tüsse ýokary galyp, daş-töwerege ýaýraýar. Gahary gelen goňşular gykylyga başlaýarlar. Ynha-da kän garaşylan zir-zibil ýygnaýan ulag gelýär. Obanyň ýaşaýjylary:
– Biziň hem hapamyzy alaýyňda!
– Bizi başga biri çagyrdy.
– Siz hemmämiziňkini aýyrmaly! Bolmasa siz barada arz-şikaýat ederis!
Siz ulularyň hataryna girensiňiz. Ýaşyňyzam ýa 20 ýa-da 30-dan geçiberendir. Özüňizi ynamly saýyp, mähirli hasaplaýansyňyz. Emma şeýle adamlar bardyr – hemmelere gaýtargy berýändirler, işde ýygnaklarda dagy olaryň bolşuny göz öňüne getirmek hem mümkin däldir. Eýsem durmuşda käbir adamlaryň her bir ýagdaýda deňagramlylygy saklap ýaşaýandygyny, käbirleriniň bolsa özlerine laýyk ýeri tapyp bilmän, özlerini alyp baryşlary bilen töweregindäkileri irizýändigini nädip düşündirip bilersiňiz?
Использование и распространение материалов рекомендуется, однако, воспроизводство и публикации копий материалов не могут быть использованы в коммерческих целях. Дальнейшее использование разрешается в соответствии с условиями лицензии Creative Commons.
Use and dissemination of the materials is encouraged; however, reproduction and cross-posting of copies may not be used for commercial purposes. Further usage is permitted under the terms of the Creative Commons License.
Materiallary ulanmak we ýaýratmak maslahat berilýär. Emma materiallaryň göçürme nusgalaryny gazanç maksady bilen gaýtadan işläp çap etmek gadagandyr. Bu materaillary mundan beýläk Creative Commons lisenziýasynyň şertlerine laýyklykda ulanmak rugsat edilýär.
Dünýaniň köp ýurtlarynda şeýle bir düzgün bar:
Rianna, Marat Başarow, Žasmin, Kristina Orbakaýte, Witni Hýuston, Ledi Gaga, Şarliz Saron – bu ýyldyzlaryň köpüsiniň adyny eşitmedigiňiz ýok bolsa gerek. Bulary näme baglanyşdyrýaka diýýäňizmi? Olaryň hemmesi hem söýgi gatnaşyklarynda erjeşmä, zorluga duçar boldular.
Aramyzda bagta çydap biljegimiz gaty azdyr.
Jemgyýetimizde köp zat özgerdi. Indi ýaşlar söýgi gatnaşyklaryna has ir ýaşda başlaýarlar. Gatnaşyklarda biwepalyk hem öňküler ýaly ýazgarylmaýar. Köpleriň iki-üç aýaly ýa-da gezýäni bar. Her kim öz durmuşyny isleýşine we başarşyna görä gurýar. Elbetde, bu kanun däl, emma köpsanly nikalar "ömürleriniň ahyryna çenli bagtly ýaşadylar" diýlişi ýaly bagtly bolmaýar. Käbir jübütler uzak, emma bagtsyz ömür sürseler, käbirleri gysgajyk wagt ýaşaşyp aýrylyşýarlar.
"Dynç günleri hem işe çykmaly bolýan wagtymyz az däl.
Ýurtlaryň her bir pudakdaky ösüşiniň düýbüni raýatlaryň ylym-bilim derejesi kesgitleýär. Oglan-gyzlara sowatly, okuwly bolmaga goldaw berilmegi bolsa jemgyýetdäki deňsizligiň derejesini kesgitleyär. Köplenç, ösmedik ýurtlarda oglanlaryň gyzlara garanyňda okuwa gitmekleri, ýokary bilim almaklary jemgyýet tarapyndan has köp goldanylýar. Gyzlaryň ýokary bilim almagy üçin döredilýän şertleriň ýagdaýy we jemgyýet tarapyndan gyzlara bellenilen ugurlar we hünärler gyzlaryň islän ugurlaryny erkinlik bilen saýlamaklaryna päsgelçilik berýar. Bu ýagdaý elbetde, ýurduň ykdysady ýagdaýyna öz tasirini ýetirýär. Makalamda gyz-oglanlaryň arasynda okuwda, bilim alma mümkinçilikleriň deňsizligini we munuň türkmen jemgyýetine we umumy ykdysadyýete tasiri hakynda belläp geçerin.
Şeýle ýagdaýy göz öňüne getiriň. Obadaky bir köçe. Her bir jaýyň daşynda zir-zibiller üçin goýlan gap bar. Olaryň içi zibilden doly. Bir ýaş gelin hemme zir-zibilini bir gaba atyp, ony otlaýar. Zäherli tüsse ýokary galyp, daş-töwerege ýaýraýar. Gahary gelen goňşular gykylyga başlaýarlar. Ynha-da kän garaşylan zir-zibil ýygnaýan ulag gelýär. Obanyň ýaşaýjylary:
Siz ulularyň hataryna girensiňiz. Ýaşyňyzam ýa 20 ýa-da 30-dan geçiberendir. Özüňizi ynamly saýyp, mähirli hasaplaýansyňyz. Emma şeýle adamlar bardyr – hemmelere gaýtargy berýändirler, işde ýygnaklarda dagy olaryň bolşuny göz öňüne getirmek hem mümkin däldir. Eýsem durmuşda käbir adamlaryň her bir ýagdaýda deňagramlylygy saklap ýaşaýandygyny, käbirleriniň bolsa özlerine laýyk ýeri tapyp bilmän, özlerini alyp baryşlary bilen töweregindäkileri irizýändigini nädip düşündirip bilersiňiz?
