Dostluk nämeden ybarat?

Umumy gyzyklanmalar. Alymlar dostlugyň emele gelşiniň görnüşinden has çylşyrymlydygyny aýdýarlar. Platonyň ýazmagyna görä "Dostlugy meňzeşlikler döredýär". Şeýle-de, dostluk gatnaşyklary dünýägaraýşymyza uly täsir edýär. Adamyň özüni alyp barşynda daş-töweregindäkilerden täsirlenýändigi sosial epidemiologiýa teoriýasynda bellenilýär. Meselem, dostlaryňyz tiz tagamlary (fast-food) iýmegi halaýan bolsalar, siz hem bu endige has gowy göz bilen seredersiňiz. Dostlaryňyz sagdyn durmuş ýörelgesine eýerýän bolsalar, onda siz hem kem-kemden ýokumly iýmitlere we sporta ymtylarsyňyz. Gatnaşyklaryň bu görnüşi dünýä, lezzetlere we gyzyklanmalara bolan garaýyşlaryň meňzeşligi esasynda döreýär.

Biz islesek islemesek, ten söwdasy ähli ýurtlarda we jemgyýetlerde bar. Onuň gerimi jemgyýetiň gymmatlyklary, gumanistik derejesi, aň-düşünjesi esasynda döredilen kada-kanunlar tarapyndan kontrolda saklanýar.

Aşgabatda güýçli ýagyş ýaganda köçeleriň käbirleriniň suwdan doluşyny her ýyl diýen ýaly görseň bolýar. Şäheriň pesräkde ýerleşýän bölegi, ýagny Görogly (1-nji maý), Tegeran, Magtymguly (swoboda) köçesini kesip geçýän kiçiräk köçeleriň, Parahat 7, 6-njy kiçi etrapça ýaşaýyş toplumlarynyň töwerekleriniň bu hadysadan has köp ejir çekýändigine özüm birnäçe gezek şaýat boldum. Awtomobil ulaglarynyň gatnaýan köçeleri suwdan dolup, ulaglaryň we pyýadalaryň hereketini örän kynlaşdyrýar; köçeleriň käbir ýerlerinde pyýadalara köçäni kesip geçmek hem mümkin bolmaýar. Şeýle hadysa bolan wagty jemyýetimiziň ejizräk toparlaryna, ýagny garry adamlara, maýyplara, çagalara şäherde özbaşdak hereket etmek asla başartmaýar. 2018-nji ýylyň maý aýynda güýçli ýagyş ýaganda, ýerasty geçelgeleriň (tunelleriň) käbirleri hem ulag boýuna barabar suwdan dolup galdy. Şol ýyl "Berkarar" söwda we dynç alyş merkeziniň aşaky bir gatyny hem suw aldy.

Türkmenistanda internet ösüp başlany bäri, ýaşlaryň arasynda sosial medianyň üsti bilen tanyşmak we gatnaşyk açmak has artdy.

1-2 ýyllykda joralarymyň biri üýtgeşik durmuş tejribesini gürrüň berdi: "Bir oglan bilen sosial mediýada tanyşdym. Bir aýa golaý ýazyşyp, jaňlaşanymyzdan soň iki gezek görüşdik. Duşuşanymyzda gowy gürleşdik, wagtymyz gowy geçdi. Çalaja söýgi gürrüňleri hem başlapdy. Soňra, günleriň birinde, ol duýdansyz ýitirim boldy. Ne jaň bardy ne sms. Özüm jaň etsem-de, ýazsam-da jogap berenokdy. Hamala, durmuşymda bolmadyk ýaly ýitip gitdi. Aklyma her hili pikirler geldi, emma tanyşanymyza diňe 2 aýa golaý wagt bolansoň, dostlaryny ýa onuň bilen habarlaşyp biljek hiç kimi bilemokdym. Şundan soň birnäçe wagtlap depressiýada gezdim".

Soňky ýyllarda paýtagtlylaryň agalygy we welaýatly ildeşlerimiziň üzňeleşdirilmegi kem-kemden güýjeýär. Bu çagalardan başlap ululara çenli ýaramaz täsirini ýetirýär.

Tanyşlarymdan biri şeýle diýdi: "Bir gün çagalarymy çagalar meýdançasyna alyp gitdim. Oturan ýerimden birneme aňyrda 5-6 sany 10-11 ýaşly çaga üýşüpdir we bir çagany oýunlaryna goşanoklar we oňa ‘Sen welaýatdan gelen. Seň ejeň, kakaň Lebaply we Daşoguzly. Sen tatça gürleýäň, paýtgatly (mestnyý-rus.) däller garyp bolýar’ – diýip, gülüşdiler. Özüm hem welaýatdan bolamsoň, çagalardan bolsa-da muny eşitmek ýokuş degdi. Eger çagalar hem şeýle diýmäge başlan bolsalar, onda welaýatlylara garşy diskriminasiýanyň tüýs gerşe çykandygyna düşündim. Bu gaty lapykeç ediji ýagdaý".

Jemgyýetimizde welaýatlylaryň çetleşdirilmesi, diskriminasiýasy barada açyk aýdylmaýan hem bolsa, ýazylmadyk düzgünler hereket edýär.

Maşgalada ýakyn adamyňy ýitirmek her adam üçin agyr synag, gam-gussanyň agyr labyrynyň başlangyjy bolýar. Ýakyn adamyň ölümini her kim dürli-dürli kabul edýär, döreýän gussany, "emosional boşlugy" dürli ýagdaýlarda ýeňip geçmäge çalyşýar.

Men hem kakamy ýitirenimde, üstüme duýdansyz inen gaýgy-hasratyň agramyny göterip bilmän ejizlärin öýtdüm. Mende ejizleme, ahmyr etme, gussa batma duýgulary döräp, göwnüme bolmasa, kakam bilen bilelikde ömrümiň bir bölegini ýitirýän ýalydym...

Jemgyýetimizde täze nesil bilen köne nesliň arasyndaky aradaşlyk barha ulalyp barýar. Gartaşanlar bilen köplenç öz deň-duşlary söhbet edýärler. Ýaşlaryň ýaşulular bilen dowamly aragatnaşygyna iş ýerlerinde bolaýmasa, başga ýagdaýlarda juda seýrek gözümiz düşýär. Meniň pikirimçe, munuň birnäçe sebäpleri bar:

Maşgala gurluşy

Jemgyýetimizde garrylarymyz köplenç körpe oglunyň maşgalasy bilen ýaşaýarlar. Her çagada öz garrap barýan ene-atasyna seretmeli diýen, däbe öwrülen jogapkärçilik bar. Bu gowy jogapkärçilik, emma köpleriň öz seretmeli garrylary bolansoň, daş-töwerekdäki başga tanyş-u-nätanyş garrylar bilen gürleşip, olara kömek etmegi pikir etmeýärlerem. Gartaşanlarymyz hem öz agtyklarydyr çagalary bilen gündelik gürleşip ýörensoňlar, beýleki ýaşlar bilen aragatnaşygyň çägini giňeltmeýärler.

Soňky birnäçe ýylyň dowamynda Türkmenistanda çilimiň (temmäki önümleriniň) gytalmagy bilen, onuň bahasynyň barha ýokarlanýandygyna syn edýäris. Çünki Türkmenistan 2025-nji ýyla çenli temmäkiden azat ýurda öwrülmegi maksat edinýär. Pandemiýadan öň daşary ýurtlarda okaýan talyplaryň ýakynlaryna, dost-ýarlaryna ýa-da kimdir birine satmak üçin öz ýanlary bilen rugsat berlen mukdarda çilim getirýändiklerine birnäçe gezek şaýat bolupdym. Sebäbi ýerli dükänlarda çilimiň bahasy örän gymmat. 2018-nji ýylda BSGG-nyň STEPS barlaglarynyň netijeleri boýunça ýurtda 18–69 ýaş aralygyndaky çilim çekýänler ilatyň 3,4%-ne deň bolan, bu bolsa 2013-nji ýyldaky görkezijiden (8,3%) 2,5 essä golaý pes.

Galyň gadymdan gelýän däbimiz bolup, "süýt hakyndan" we yslam dinindäki "mahr" düşünjesinden gelip çykandyr. Ýöne, meniň pikirimçe, şu wagtky galyňlaryň möçberi (obalarda 40-70 müň manat+altyn we halatlyklar, şäherlerde 100-200 müň manat+altyn we halatlyklar) we onuň gapdalyndan salynýan zatlar "nebsiň aç gözlügi" bolup, diniňem, däp-dessurlaryňam çäklerinden çykyp gidene meňzeýär. Gynansakda, galyňa "hökmanylyk" hökmünde seredýänler, çagalaryny "galyň almaly" diýen düşünje bilen ýetişdirýänler az däl.

Mähriban migrant ene-ata!

Migrasiýa Türkmenistanda ençeme maşgala täsir edýär. Resmi sanlar bolmasa-da, ýurdumyzda her maşgalada diýen ýaly bir migrant bar bolup biler. Emma welin, türkmenistanly migrant maşgalalaryň şeýle kändigine garamazdan, jemgyýetimizde migrantlara bolan gapma-garşy we nädogry garaýyşlar agdyklyk edýär. Adamlar köplenç migrantlar gowy durmuşda ýaşaýandyr diýip pikir edýärler, sebäbi olar daşary ýurtda birgiden pul gazanýarlar we öýlerine ugradýarlar. Biz köplenç migrantlaryň köp azap çekýändiklerini we uzak wagtlap çagalaryny görüp bilmeýändiklerini ýatdan çykarýarys.