Biziň günlerimizde uky bozulmalary giňden ýaýran kynçylyklaryň hataryna degişli edilýär. Ýer Togalagynyň ýaşaýjylarynyň arasynda uly adamlaryň 8-15%-i ukysynyň bozulmalaryna arz etse, olaryň 9-11%-i uklama üçin niýetlenen dürli serişdeleri ulanýarlar. Bu görkeziji has hem ýaşuly adamlaryň arasynda ýokarydyr. Uky bozulmalary islendik ýaşda duş gelip, her ýaş toparlary üçin mahsus bozulmalaryň görnüşleri bolýar. Ýerine buşukma, gijeki gorkular çagalarda duş gelse, aşa ukuçyllyk ýa-da ukusyzlyk ýaşululara has mahsus bolup durýar. Emma käbir uky bozulmalary çagalyk döwründen başlanyp, ömrüniň dowamynda adamyny yzarlap biler, mysal üçin narkolepsiýa ýagdaýy.

4-nji FEWRAL – HOWPLY TÄZE DÖREMELERE GARŞY GÖREŞMEGIŇ BÜTINDÜNÝÄ GÜNIDIR.

Nasy ulanma Merkezi Aziýa ýurtlaryna mahsus bolup, ol atylýan, çekilmeýän temmäki önümidir. Bu önümiň adyndan belli bolşy ýaly, ony gadym wagtlar nas (nasbaý) ösümliginden taýýarlapdyrlar we şoňa görä hem at galypdyr. Nas adatça temmäkiden, külden, pagta ýa-da künji ýagyndan we sönen hekden taýýarlanylýar. Nas aşaky ýa-da ýokarky dodagyň, diliň aşagyna atylyp we dili berk saklap onuň berjek netijesine garaşylýar. Nasyň ulanylmagyny zyýansyz hasaplap, oňa çilimiň ýerini tutujysy höküminde garamak bolmaýar. Bilermenleriň belleýşine görä, sorulýan temmäki önümlerini ulanýan toparlarda agyz boşlugynyň rak keseliniň ýüze çykmak töwekgelçiligi ýokarydyr, has takygy bu keseliň ilkinji sebäpleriniň biri nasdyr.

Güneşli tomus günleriň biri tamamlanyp barýardy. Kakam bilen oglan jigilerim daşarda, goňşularymyz bilen üýşüp futbol oýnaýardylar. Men bolsa olaryň oýnuny penjireden synlap otyrdym. Ynha, oglan doganym Myrat topy derwezä saldy. Meniň kakamyň Myrada buýsanýandygyny yüzünden bilip bolýardy. Kakam Myradyň kiçiliginden sport bilen meşgullanmasyny gollaýardy we onuň futbol oýunçysy bolup ýetişmegini isleýärdi. Meniň bu şadyýan pursady synlap damagym doldy, çunki meniň hem kiçiligimden futbol oýnamana höwesim bardy. Ýöne kakam meniň gyz maşgaladygym üçin rugsat bermeýärdi. Kakam maňa: "Gyz öýde, oglan düzde" bolmaly diýip her sapar käýinýärdi. Şeylelik bilen meniň sport baradaky arzuwlarym puç boldy.

Erkek adamyň ujydy gönelme (ereksiýa) ýagdaýynda käbir sebäpleriň täsiri bilen görnüşini we ölçeglerini üýtgedip gyşaryp bilýändir. Ujydyň aşak, ýokaryk ýa-da gapdala gyşarmagy erkek adama jyns gatnaşygyny doly amala aşyrmagy kynlaşdyrýar we psihologiki dartgynlylygy ýüze çykarýar.

Ujydyň adaty görnüşini üýtgetme alamaty bilen diňe 3 sany kesel häsiýetlendirilip, olar üçin ujydyň belokly bardasynyň şikeslendirilmegi mahsusdyr.

"Zeminiň görki – zenanlar" diýip ýöne ýere aýdylmandyr. Dogrudan hem, zenan gözelligini wasp etmage dil gerek. Şeýlede bolsa, zenanlar hasam owadan bolmak üçin dürli kosmetiki serişdeleri ulanýarlar. Şeýle usullary ulanma toplumyna makiaž diýlip (fransuz "maquillage" – täzeden reňk goýma), zenanlar üçin özlerini görkezmegin usuly diýip hasaplanylýar. Eger Aşgabadyň köçelerine gezelenç etseň, onda makiažsyz gyzlaryň azlygyna göz ýetirmek bolýar. Esasan hem, söwda merkezlerine gitsek, bezenip beslenen aýal-gyzlara gabat gelmek bolýar. Eger birnäçe ýyl mundan öň Türkmenistanda, esasan şäher gyzlary kosmetiki serişdelerini ulanan bolsa, bu gün obalarda hem bu giňden ýaýran. Häzirki wagta bu babatda obaly gyzlaryň şäherli gyzlardan tapawudy barha azalýar.

Asyrlaryň jümmüşinden öz gözbaşyny alyp gaýdýan maşgala gatnaşyklary düzgünleriniň gadymylygyna garamazdan, är-aýalyň gijeki ukysynyň bile ýa-da aýry alynmagynyň dogrulygy baradaky soragyň töwereginde jedeller şindiz hem azalanok. Elbetde, şeýle pynhan meselede belli bir düzgünlere eýermegiň asla geregi ýok. Sebäbi bir maşgala jübüdi üçin ýaramly düzgüniň, başga jübütde agzalalyk döredip, maşgalanyň dargamagyna getirip biler.

Geň bolup görünse hem, dünýä statistikasynyň bellemegine görä, her 100 nika bozulmalarynyň 7-si är-aýal düşeginde jübütleriň haýsy hem bolsa biriniň günäsi bilen ukynyň dowamly alnyp bilmezligi sebäpli döräpdir. Elbetde ukynyň ýeterlik alynmazlygynyň adamynyň gaharjaň, ýadaw bolmagyna, dowamly ýadawlyk sindromynyň ýüze çykmagyna, maşgalada düşünişmezlikleriň, dawalaryň, seksual sowuklygyň, işde bolsa iş öndürijiligiň pese gaçmagyna getirip biljekdigi şübhesizdir.

Birnäçe aýlaryň dowamynda doglan çaganyň durmuşynda onuň enesi iň esasy we ýakyn adam bolup durýar. Dogrudan hem, ene esasy wezipäni ýerine ýetirýär – ejiz çaganyň zerurlyklaryny (iýmitlendirme, ýylylykda, arassaçylykda saklama, aragatnaşygy, howpsuzlygy üpjün etmekde) kanagatlandyrýar. Emma çaga biraz ulalansoň, ol onuň durmuşynda ýene bir ýakyn adamynyň – atanyň bardygyny duýup başlaýar. Psihologlaryň bellemegine görä, jynsy degişlilige garamazdan atanyň bar bolmaklygy we onuň çaga terbiýesine gatnaşmagy çaga üçin zerur bolan ýagdaýlaryň biri bolup durýandyr.

Jemgyýet gatnaşyklarynyň üýtgemegi bilen maşgalada atanyň esasy wezipesi diňe gazanç etme we ekleme bilen çäklenmän, çaganyň terbiýesine we şahsyýet bolup ýetişmegine uly goşant goşup, onuň käbir pursatlarda enäniň terbiýesinden üýtgeşik terbiýe usullaryny ulanyp bilýändigi bellidir.

Belli bolşy ýaly, sosial ulgamlarynyň aragatnaşyk serişdesi höküminde has elýeterli we amatly bolany üçin türkmen ýaşlarynyň arasynda olaryň meşhurlygy günsaýyn artýar. Häzirki wagta LINE biziň ýurdumyzda ulanylýan iň meşhur sosial ulgamlaryň biri bolup durýar. Onuň kömegi bilen ýaşlar diňe biri-biri barada maglumat alma bilen kanagatlanman, eýsem bilmezlikden geljekde özlerini howply ýagdaýlara saljak suratlaryny hem goýýarlar.

Tehnologiýalaryň ösmegi adamzadyň durmuşynda täze mümkinçilikleri we amatlyklary döredýär. Mysal üçin, geçen döwürlerde uzak ýerlere hat ugradyp onuň jogabyny almak üçin aýlar we ýyllar sarp edilýärdi. Internediň ösmegi hat iberip almak üçin sarp edilýän wagty birnäçe sekunda çenli azaltdy. Ýöne, hemme taýagyň iki ujynyň bolşy ýaly, bu mümkinçiligi betniýetli maksat bilen hem ulanyp bolýar. Sekstiň hem şuňa mysal bolup biler.

Birnäçe ýyllaryň dowamynda dünýäniň köp ýurtlarynda 1-nji oktýabr gartaşan adamlaryň Halkara güni höküminde bellenip geçilýär.

1982-nji ýylda Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň garrylyk döwrüniň kynçylyklary boýunça kabul eden taslamasy esasynda, Birleşen Milletler Guramasy 1990-njy ýylyň 14-nji dekabrynda her ýylyň 1-nji oktýabryny gartaşan adamlaryň Halkara güni diýip bellemekligi yglan etdi. Ilkibaşdan gartaşan adamlaryň gününi Ýewropada, ondan soň bolsa Amerikada, 1990-njy ýylyň ahyrynda dünýäniň hemme ýerinde belläp ugradylar. Gartaşan adamlaryň güni Skandinawiýa ýurtlarynda her ýyl uly gerim bilen bellenilip geçilýär. 1-nji oktýabrda gartaşan adamlaryň jemgyýetdaky orny we olaryň hukuklaryny goramaga bagyşlanan konferensiýalar, kongresler, festiwallar gurnalýar. Jemgyýetçilik guramalary we fondlar dürli ynsanperwerlik işlerini geçirýärler.

Soňky döwürde ýetginjeklere degişli kynçylyklaryň häsiýeti hem üýtgemä ýykgyn edýär. Kynçylyk höküminde diňe bir neşekeşlik ýa-da arakhorluk ýaly meseleleri göz astyna almanymyzda, kompýuter oýunlaryna aşa gyzykma we gepleşikde paýyş sözleri ulanma ýaly kynçylyklara hem täze asyrymyz bizi duçar etdi. Eýsem, näme üçin ulularyň garşylygyna garamazdan, ýetginjekler üçin gepleşigiň ýaramaz görnüşini ulanma şeýle zerur bolup durýarka?

Haçanda çagalar ýetginjek ýaşa ýetenlerinde, olar isleseler-islemeseler öz söz baýlygyny paýyş sözlerden dolduryp dostlary bilen gepleşikde ulanyp başlaýarlar. Paýyş sözleriniň anygyna ýetmän, olar şol sözleri ulanmaga endik bolýarlar, emma ýetýän bolsalar hem, deň-duşlaryň arasynda bet, garaşsyz we hiç zatdan gorkmaýan uly adamlara meňzejek bolup ulanýarlar.