Soňky 20 ýylda Merkezi Aziýa (MA) ilatyň we haýwanlaryň saglygy babatda uly ösüş gazandy. Emma, MA dünýäniň beýleki sebitleri ýaly COVID-19 pandemiýasyna garşy göreşmäge taýyn däldi. Sebit täze keseller, gaýtalanýan keseller we klimatyň üýtgemegi bilen bagly kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Bütindünýä bankynyň 2023-nji ýylyň sentýabrynda çap eden hasabaty bilim we institusional mümkinçilikleri, pandemiýanyň öňüni alyş we taýýarlyk çärelerini, zoonozlaryň we mikroblara garşy durnuklylygyň (MGD) öňüni alyş we gözegçilik, azyk howpsuzlygyny gowulandyrmak, ekosistemanyň saglygy, milli we sebit derejede pudagara hyzmatdaşlyk boýunça boşluklary bahalandyrdy. Bahalandyrma barlaglara synlary, ýurt boýunça barlaglary we ýerli paýdarlar bilen gepleşikleri, şol sanda oba hojalyk, saglyk we daşky gurşaw ministrleri we ministrleriň orunbasarlary, hyzmatdaş halkara guramalaryň wekilleri bilen ýokary derejeli duşuşyklary öz içine alýar.

2023-nji ýylyň oktýabrynda BMG-nyň Ýewropa ykdysady komissiýasy (UNECE) we BMG-nyň Ilat gaznasy (UNFPA) Ilat we ösüş boýunça halkara konferensiýanyň hereketler maksatnamasynyň ýerine ýetirilişi barada sebitleýin hasabaty taýýarlady. Hasabatda UNECE sebitinde ilat we ösüş boýunça üstünlikler we kemçilikler bellenilýär. Biz hasabatyň Merkezi Aziýa barada gysga mazmunyny okyjylarymyza ýetirmegi makul bildik.

Lancet Newrologiýa komissiýasynyň hasabatyna görä, bütin dünýäde ölümçiligiň ikinji sebäbi insult bolup, kesel 2050-nji ýyla çenli 50% ýokarlanar we insult ölümleriniň sany 9.7 milliona ýeter.

Insult (beýnä gan inme) beýnide gan aýlanyşyň güýçli bozulmasy bilen bagly bolan, örän agyr we howply keseldir.

Ýatlatsak, BSSG-nyň 2016-njy ýyldaky hasabaty Türkmenistanda ölümçiligiň esasy sebäpleriniň 47%-niň ýürek-damar kesellerdigini görkezýär. Şeýle-de, Türkmenistanda her 100.000 adamdan 76.1 adam beýin-damar kesellerinden ölýär.

Oba aýal-gyzlarynyň jemgyýetimiziň durnuklylygynda deňsiz-taýsyz rolunyň bardygyny bilýärmidiň?

Oba aýallary öz jemgyýetlerine iýmit howpsuzlygyny üpjün edýärler, klimatyň üýtgemegine eserdeň taýýarlanýarlar we uýgunlaşýarlar, ykdysadyýetleri pugtalandyrýarlar. Şeýle-de bolsa, diskriminirleýji kanunlar we sosial normalar ýaly gender deňsizlikeri tiz üýtgäp duran ykdysady, tehnologik we daşky gurşaw ýagdaýlary bilen birleşip, olaryň doly potensiallaryny durmuşa geçirmegine böwet bolýar.

2003-nji ýylda ABŞ-nyň prezidenti Jorj W. Buş tarapyndan ABŞ-nyň Prezidentiniň AIDS-e garşy göreşmek boýunça gaýragoýulmasyz meýilnamasy (PEPFAR) döredildi. PEPFAR bütin dünýäde AIW-e jogap bermegiň wajyp bölegine öwrüldi. Bu meýilnama AIW/AIDS keselleriniň iň köp ýaýran pes girdejili ýurtlaryna goldaw berýär. PEPFAR $110 milliarddan gowrak maýa goýum arkaly gözegçiligi ýokarlandyrmak, kliniki hyzmatlaryň uly toruny döretmek we dermanlaryň üpjünçilik zynjyrlaryny dolandyrmak esasynda saglyk ulgamlaryny düýpgöter üýtgetdi. Bu meýilnama AIW bilen bagly ~25 million ölümiň öňüni almaga kömek etdi. Guramanyň hyzmatlaryndan başga-da millionlarça adam gytaklaýyn peýdalanýan bolmagy mümkin.

2-nji oktýabrda BSGG gyzzyrma keseline garşy ikinji waksinany maslahat berdi. Bu her ýyl afrikaly çagalaryň içinde 500,000-e golaýlaýan gyzzyrma ölümleriniň sanynyň azaljakdygy barada umydy artdyrdy.

BSGG-nyň beýanatyna görä, BSGG-nyň 2021-nji ýylda maslahat beren RTS, S waksinasy ýaly R21/Matrix-M waksinasy hem howpsuz we täsirli.

JAMA Network lukmançylyk žurnalynda çap edilen täze barlag uzak wagtlap işde we öýde oturýan adamlarda az oturýanlara garanyňda demensiýa keseliniň döreme howpunyň has ýokarydygyny ýüze çykardy.

Barlaga 60 we ondan uly ýaşly 49,841 erkek we aýal gatnaşdy. Alymlar adamyň hereketini syzyp bilýän emeli akyl algoritmlerini ulanyp, günüň her minudynda gatnaşyjylaryň hereket edişini ýa-da hereketsizligini (oturyşyny, ýatyşyny emma uklaýşyny däl) kesgitlediler. Uzak wagtlap oturmagyň täsirleri juda ýaramaz bolup biler. Hatda, yzygiderli maşk edýänlere hem günüň aglaba bölegini oturup geçirseler uly howp abanýar.

Pandemiýanyň başlanyna 3 ýyldan gowrak wagt geçenden soň, millionlarça adamyň hakykatdanam uzak dowam edýän Covid-den ejir çekýändigine ahyry ylmy subutnamalar bar.

Alymlar uzak dowam edýän Covid-li adamlaryň ganyndaky aýdyň tapawutlary ýüze çykardylar. Bu keseli anyklamak üçin testleri işläp düzmekde ilkinji ädimdir.

22-nji sentýabrda BMG-nyň Baş Assambleýasynda dünýä liderleri 2030-njy ýyla çenli inçekeseliň soňuna çykmak baradaky 5 ýyllyk meýilnama gol çekdiler.

2023-nji ýylyň awgustynda Global klimat we saglyk birleşigi (GCHA) tarapyndan "Metanyň täsirini azaltmak: Global saglyk strategiýasy" atly hasabat çap edildi. Hasabatda metanyň adam saglygyna ýetirýän täsirlerine giňişleýin garalyp geçilýär.

Kuwwatly parnik gazy bolan metan bütindünýä maýylganlygyny çaltlaşdyrýar we ýere ýakyn ozonyň emele gelmegine goşant goşmak arkaly howanyň hem hilini ýaramazlaşdyrýar. Metanyň ýany bilen howa zyňylýan hapalaýjylar bolsa, adamlara zerur bolan howany, suwy we topragy haraplaýarlar.