Özbegistanyň Saglyk ministri Amrillo Inoýatow Namangan regionyndaky çagalaryň zäherlenmesiniň sebäbiniň ýoduň artykmaç dozasydygyny belläp, şeýle diýdi: "Ministrlik munuň artykmaç dozadygyny 100% boýun alýar. Bu ýagdaý bilen baglanyşykly ähli jogapkär işgärler kanunyň öňünde jogap berip başlarlar".

Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň (BSGG) we Halkara Zähmet Guramasynyň (HZG) bilelikdäki çaklamalaryna görä, günüň aşagynda işlemek deriniň melanoma däl rak keselinden ölümçiligiň üçden birine sebäp bolýar. 2019-njy ýylda 1.6 milliard işe ukyply ýaşdaky adamlar (15 ýaş we ondan ulular) daşarda işläp, günüň ultramelewşe şöhleleriniň täsirine sezewar bolupdyr. Bu ähli işe ukyply ýaşdaky adamlaryň 28%-ine deňdir. Diňe 2019-njy ýylda 183 ýurtdan 19,000 töweregi adam daşarda günüň astynda işlänligi sebäpli deriniň melanoma däl rak rak keselinden ölýär. Ölenleriň 65%-i erkekler.

BSGG görä, inçekesel dünýäde adam ölümçiliginiň 13-nji sebäbi we ýokanç keselleriň arasynda COVID-19-dan soň ikinji ýerde durýar. Gyrgyzystanda inçekesel hadysalary Merkezi Aziýada iň ýokary bolup, 100.000 adamdan 130-sy inçekesel bilen keselleýär (Täjigistan – 88, Gazagystan – 74, Özbegistan – 62, Türkmenistan – 47).

Saglyk garyplygy adaty garyplykdan has giň ýaýbaňlanandyr. Policy Wisdom LLC jemgyýetçilik saglygy boýunça maslahat beriji kompaniýanyň prezidenti we ýerine ýetiriji direktory Ana Rita Gonzaleze görä, saglyk garyplygy –  bu adamyň saglygyny gowulandyrmak üçin anyklaýyş barlaglaryna, degişli bejergilere we beýleki hyzmatlara elýeterliliginiň bolmazlygydyr.

Aýallar, parahatçylyk we howpsuzlyk (APH) indeksi Georgetown Institute for Women, Peace and Security we PRIO Gender, parahatçylyk we howpsuzlyk merkezi bilen bilelikde Norwegiýanyň daşary işler ministrliginiň goldawy bilen 2017-nji ýyldan bäri her iki ýylda bir gezek çap edilýär. 2023-nji ýylyň APH indeksi 177 ýurtda aýallaryň statusyny üç ölçeg boýunça bahalandyrýar:

Sentýabrda bir adam öňki aýalyny zorlany üçin gözegçilikde saklanylýan döwründekä, öňki aýalynyň burnuny we gulaklaryny kesdi. Jenaýatçy indi türmede, ýöne pida jenaýatçynyň öňden türmä salynmandygy üçin gynanýar we gaharlanýar. Ozal aýalyna haýbat atanlygy, zorlanlygy we zalym daraşanlygy üçin jenaýatça diňe tussaglykdan şertli boşadylmak hökümi berlipdi.

Täze barlaga görä, antibiotikler adaty çagalyk infeksiýalaryna garşy aladalandyryjy derejede durnuklylyk görkezýär. Bu täze bejergileri gyssagly oýlap tapmak zerurlygyny ýüze çykarýar.

Süýji keseli (diabet) hroniki kesel bolup, haçanda aşgazanasty mäz ýeterlik insulin bölüp çykarmasa ýa-da beden bölünip çykýan insulini netijeli ulanyp bilmese ýüze çykýar. Insulin gandaky şekeri (glýukoza) sazlaýan gormondyr. Gandaky şekeriň ýokarlanmasy ünsden düşürilse, beden ulgamlaryna, esasan-da nerw we gan damarlaryna çynlakaý zeper ýetirýär. Süýji keseli körlügiň, böwrek durmasynyň, insultyň, beýnä gan inmäniň we beden bölekleriniň kesilip aýrylmagynyň iň uly sebäbidir.

Aýal-gyzlara garşy zorluk barada habar berýänlere 10 maslahat

1. Aýal-gyzlara garşy zorluk hakynda diňe zulumly hadysa bolup geçende habar berme. Dürli ýerlerde (edaralarda ýa köpçülik ýerlerinde) zulumly ýagdaýlaryň bolmasyna ýol açýan tejribeler ýa adalatsyz gender düzgünleri barmy? Olary derňe.

2. Jemgyýetçilik gurluşy ýa-da zuluma itekleýji sebäpler barada maglumat ber. Üstünde işleýän hadysaň umumy medeniýet, aýal-gyzlaryň hukuklarynyň bozulmagy barada nämeleri aýan edýär?

Ýalňyzlygyň fiziki täsirleri barada subutnamalar barha artyp, barlaglar onuň insultyň, ýürek keselleriniň we demensiýanyň ýüze çykma howpuny ýokarlandyrýandygyny görkezýär.

2016-njy ýylda "Project UnLonely" başlangyjyny ýola goýan we bu mesele boýunça täze kitap çykaran lukman Jeremi Nobeliň pikiriçe, ýalňyzlygyň fiziki täsirleriniň köpelýänligi sebäpli lukmanlara ýalňyzlygy bejermek üçin has kän protokol zerur.