Süýji keseli (diabet) hroniki kesel bolup, haçanda aşgazanasty mäz ýeterlik insulin bölüp çykarmasa ýa-da beden bölünip çykýan insulini netijeli ulanyp bilmese ýüze çykýar. Insulin gandaky şekeri (glýukoza) sazlaýan gormondyr. Gandaky şekeriň ýokarlanmasy ünsden düşürilse, beden ulgamlaryna, esasan-da nerw we gan damarlaryna çynlakaý zeper ýetirýär. Süýji keseli körlügiň, böwrek durmasynyň, insultyň, beýnä gan inmäniň we beden bölekleriniň kesilip aýrylmagynyň iň uly sebäbidir.

Aýal-gyzlara garşy zorluk barada habar berýänlere 10 maslahat

1. Aýal-gyzlara garşy zorluk hakynda diňe zulumly hadysa bolup geçende habar berme. Dürli ýerlerde (edaralarda ýa köpçülik ýerlerinde) zulumly ýagdaýlaryň bolmasyna ýol açýan tejribeler ýa adalatsyz gender düzgünleri barmy? Olary derňe.

2. Jemgyýetçilik gurluşy ýa-da zuluma itekleýji sebäpler barada maglumat ber. Üstünde işleýän hadysaň umumy medeniýet, aýal-gyzlaryň hukuklarynyň bozulmagy barada nämeleri aýan edýär?

Ýalňyzlygyň fiziki täsirleri barada subutnamalar barha artyp, barlaglar onuň insultyň, ýürek keselleriniň we demensiýanyň ýüze çykma howpuny ýokarlandyrýandygyny görkezýär.

2016-njy ýylda "Project UnLonely" başlangyjyny ýola goýan we bu mesele boýunça täze kitap çykaran lukman Jeremi Nobeliň pikiriçe, ýalňyzlygyň fiziki täsirleriniň köpelýänligi sebäpli lukmanlara ýalňyzlygy bejermek üçin has kän protokol zerur.

Gyrgyzystandaky BMG-nyň Ösüş Maksatnamasy Gyrgyzystanyň Medeniýet, maglumat, sport we ýaşlar syýasaty ministrligi, Maýyplar jemgyýeti, Žurnalistler we BMG agentlikleriniň wekilleri bilen bilelikde "Mediýada maýyplyk" broşýurasyny taýýarlady.

Täze barlaga görä, Täjigistanda 15-49 ýaş aralygyndaky durmuşa çykan aýallaryň 60%-i ýoldaşlary tarapyndan zorluga ýa-da emosional erjeşmä sezewar edilipdir. Bu görkeziji maýyplygy bolan aýallaryň arasynda 90%-den gowrak. Köplenç ýaş aýallara diňe ýanýoldaşlary däl, eýsem beýleki maşgala agzalary hem zulum edýärler.

Bu zorlugyň aýallaryň ruhy saglygyna täsiri juda ýaramazdyr. Täjigistanly aýallar özünden hoşalsyzlyk, depressiýa we çetleşme ýaly çuňňur psihologik dartgynlylykda ýaşaýandyklary barada habar berýärler.

Enäniň göwreliligiň ýa çaga dogumynyň dowamynda ölümçilik görkezijisi ýurduň saglygy goraýyş ulgamynyň nähili işleýändiginden habar berip bilýän uly alamatlara girýär. Gazagystanyň Saglyk ministrligi tarapyndan maliýeleşdirilen we ABŞ-nyň öňdebaryjy National Institute of Health lukmançylyk barlag merkezinde çap edilen ylmy barlagda Merkezi Aziýada 2000-2020 ýyllar aralygynda enäniň ölümçilik görkezijileri deňeşdirilýär. Barlag üçin maglumatlardyr sanlar Merkezi Aziýa ýurtlarynyň köpçülikleýin statistiki ýygyndylaryndan alyndy. Maglumat elýetersizligi sebäpli, Türkmenistana degişli sanlar ulanylmady.

2023-nji ýylyň 13-nji oktýabrynda BSGG-nyň Türkmenistandaky edarasy we Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrligi adam papillomawirusyna (APW) garşy sanjymlar baradaky maglumatlar boýunça ýurtda ilkinji hilli gözleg işine başladylar. Geljekki üç hepdäniň dowamynda BSGG-nyň halkara gözleg hünärmeni doktor Sahil Warsi we Türkmenistanyň Saglygy goraýyş ministrliginiň iş topary fokus toparlary ara alyp maslahatlaşmalardan we çuňňur söhbetdeşliklerden ybarat meýdan gözleglerini geçirer. Bu gözleg APW sanjymyna degişli adamlaryň bilimlerine, sanjymlaryň päsgelçiliklerine we kömek berijilere, garaýyşlaryna, tejribelerine we ynançlaryna has gowy düşünmegine ýardam eder. Netijeler APW garşy sanjymlar baradaky ilata berilýän maglumatlaryň güýçlendirilmegine esas berer.

Çeşme

Işe almakda gender diskriminasiýasy biziň üçin öwrenişilen we adaty bir zat ýaly görünýär. Emma, bu kanuna garşydyr we kabul edilmeli däldir. Türkmenistanyň Zähmet kodeksiniň 7-nji maddasynda işgäriň jynsyna, ýaşyna, şeýle hem işgärleriň işewür sypatlaryna baglylykda zähmet hukuklarynda çäklendirmä ýa-da olary durmuşa geçirmekde haýsydyr bir artykmaçlary almagyna ýol berilmeýär.

Gowy uklaýarsyňmy? Bedeniňe ýokumly iýmitleri iýýärsiňmi? Halaýan güýmenjeleriňe we sportuňa wagt sarp edýärsiňmi? Dost-joralaryň ýa ýakynlaryň bilen ýygy-ýygydan duşuşýarsyňmy? Bu soraglara beren jogaplaryň keýpiň nähilidigini we depressiýa töwekgelçiligiňi düşündirip biler. Täze barlag gowy ukyňy almak, fiziki taýdan işjeň bolmak we güýçli jemgyýetçilik gatnaşyklaryny saklamak ýaly sagdyn endikleri bolan adamlaryň depressiýa töwekgelçiliginiň 57% pesdigini görkezýär.

Soňky 20 ýylda Merkezi Aziýa (MA) ilatyň we haýwanlaryň saglygy babatda uly ösüş gazandy. Emma, MA dünýäniň beýleki sebitleri ýaly COVID-19 pandemiýasyna garşy göreşmäge taýyn däldi. Sebit täze keseller, gaýtalanýan keseller we klimatyň üýtgemegi bilen bagly kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Bütindünýä bankynyň 2023-nji ýylyň sentýabrynda çap eden hasabaty bilim we institusional mümkinçilikleri, pandemiýanyň öňüni alyş we taýýarlyk çärelerini, zoonozlaryň we mikroblara garşy durnuklylygyň (MGD) öňüni alyş we gözegçilik, azyk howpsuzlygyny gowulandyrmak, ekosistemanyň saglygy, milli we sebit derejede pudagara hyzmatdaşlyk boýunça boşluklary bahalandyrdy. Bahalandyrma barlaglara synlary, ýurt boýunça barlaglary we ýerli paýdarlar bilen gepleşikleri, şol sanda oba hojalyk, saglyk we daşky gurşaw ministrleri we ministrleriň orunbasarlary, hyzmatdaş halkara guramalaryň wekilleri bilen ýokary derejeli duşuşyklary öz içine alýar.