"Aýal jyns agzalarynyň şikeslendirilmegi biziň hemmämizi şikeslendirýär"

Emma Bonino,

aýal hukuklary ugrunda göreşiji,

Ýewroparlamentiň  agzasy.

Soňky 80 ýylyň içinde demokratiki jemgyýetde aýallar uzaga çeken göreşlerden soň, özlerine deň hukukly raýat höküminde garalmaklaryny gazandylar. Hususy eýeçilige, saýlawlarda ses berme, işlemäge, maşgala gurmak we aýrylyşmak, çaga dogurmak ýa-da çagasyz bolmak hukuklaryny diňe syýasy göreş usullary arkaly gazanyp bildiler.

Bütindünýä saglygy goraýyş guramasy her ýylyň 4-nji fewralyny düwnük keseline garşy Bütindünýä göreş güni diýip yglan etdi. Bu günüň bellenmeginiň esasy maksady elhenç kesel bolan düwnük barada jemgyýetiň düşünjesini artdyrmak, bu keseliň öňüni alyş çärelerine, ir möhletde ýüze çykarmagyň wajyplygyna, bejeriş usullaryna köpçüligiň ünsüni çekmekdir.

2012-nji ýylda bu gün dünýäniň ähli künjeklerinde "Bilelikde bu mümkindir" diýen şygar astynda geçirilýär.

Şwed alymlary gaýtadan işlenen et önümleri (mysal üçin, kakadylan doňuz eti ýa-da büzmeçeler)  bilen aşgazanasty mäzinde düwnük keseliniň döremeginiň arasynda baglanyşygyň bardygyny ýüze çykardylar.

Geçirilen barlaglaryň netijesinde günüň dowamynda gaýtadan işlenilen et önümleriniň bellenilen mukdaryndan artyk 50 gramynyň iýilmegi bu kesele ýolukmak howpuny 19%, artyk 100 gramynyň iýilmegi bolsa 38%-e çenli ýokarlandyryp bilýändigi mälim boldy.

Ösen ýurtlarda Alsgeýmer keseli ölüme getirýän esasy sebäpleriň biridir.

Akylyň ýa-da  kognitiw (akyl ýetirme) ukybyň peselmeginiň alamatlary  adam heniz 45 ýaşamanka ýüze çykýar. Bu British Medical Journal žurnalynda çap edilen barlaglaryň netijesidir.

Londonyň Uniwersitet kollejiniň alymlary 45-49 ýaşly aýallaryň we erkekleriň arasynda akylyň 3,9%-ň peselýändigini bellediler.

10 ýylyň dowamynda olar 45-70 ýaş aralygyndaky 7000 erkegiň we aýalyň söz baýlygyna, maglumat kabul etmek ukyplaryna baha berdiler. Öň geçirilen barlaglaryň netijelerine laýyklykda, akyl taýdan gowşaklyk 60 ýaşdan başlanýar diýip hasaplanylýardy. Emma häzirki döwürde geçirilýän barlaglar kelle beýnisiniň işjeňliginiň gowşamagynyň has ir başlanýandygyny subut edýär. Beýni dokumasynyň üýtgemegi (degeneratiw ýagdaýlar) sebäpli ýüze çykýan keselleriň, şol sanda Alsgeýmer keseliniň anyklanylmagynda we bejerişiň täze usullarynyň işlenilmeginde bu maglumatlaryň ähmiýeti  örän uludyr.

Adamyň ýaşaýyşyny  käbir witaminsiz we mikroelementsiz göz öňüne hem getirip bolmaýar. Mysal üçin, hemmelere belli bolan C witamini. Biziň ählimiz onuň peýdaly häsiýetlerine, şeýle hem düzüminde C witamini bar bolan  iýmit önümlerine beletdiris. Şunuň bilen baglylykda, C witamini ulanmagy çäklendirýän  berhiz saklananda, düzümi C witaminsiz önümleri ulanmak kyn bolýar. Şol bir wagtyň özünde-de, adam käbir witaminleriň we mikroelementleriň bolmadyk ýagdaýynda hem ýaşap bilýär. Emma onuň bedeni bolmalysy ýaly saz işläp bilmeýär. Şeýle "sazlaýjy" elementlere magniý hem degişlidir. Ol biziň bedenimizde köp işleri ýerine ýetirýär. Ýöne olaryň ikisi: kelle beýnisiniň esasy işlerini ýerine ýetirilmegine ýardam bermek  we nerw ulgamynyň işini gowulandyrmak has hem wajypdyr. Umuman, magniý biziň bedenimizde 300-den gowrak biohimiki fermentatiw reaksiýalary ýerine ýetirýär. Olaryň esasy bölegi kelle beýnisi ýa-da onuň işi  bilen baglydyr.

Beýik Britaniýada düwnük keseline uçran erkekleriň 23 %-nde bu kesel çilim çekmek zeraly dörändir.

Alymlar geçirýän barlaglaryna esaslanyp, düwnük (rak) keseliniň çilim çekmek, alkogol içgilerini aşa köp içmek we nädogry iýmitlenmek bilen baglydygyny aýdýarlar. Şoňa görä-de, bu sebäpleri aradan aýyrmak bilen, Beýik Britaniýada düwnük keseliniň döremek ähtimallygyny düýpli kemeltmek bolar diýip aýdýarlar.

Beýik Britaniýada her ýyl 130 000 adamyň düwnük keseline ýolugandygy ýüze çykarylýar. Düwnük keselini öwrenmek boýunça Beýik Britaniýanyň Cancer Research UK Merkeziniň hasabat bermegine görä, töwekgellik döredýän ýagdaýlaryň  arasynda çilim çekmek – iň esasy sebäpleriň biri bolup durýar. Ol erkekleriň 23%-ň, aýallaryň 15,6%-ň düwnük keseline ýolukmagyna sebäp bolýar.

Garyp ýurtlaryň käbirlerinde AIDS keselini bejermek üçin sarp edilýän serişdeleriň ählisi halkara hemaýatkärlerinden gelýär.

1-nji dekabrda AIDS keseline garşy Bütindünýä göreş güni bellenildi. Şu mynasybetli alymlar we işjeňler 30 ýyl bäri dowam edýän epidemiýanyň ýakyn wagtda öňüniň alynmagynyň mümkindigini aýdýarlar. Ýöne şeýle üstünlige ýetiljek bolup durka, zerur ylmy-barlag işleriniň maliýelişdirilmegi kemeldilip başlandy.

Şu güne çenli AIW-e garşy waksina tapylmadygyna garamazdan, geçen ýyl geçirilen kliniki barlaglaryň netijesi utgaşdyrylyp berlen dermanlar arkaly geçirilen bejergi keseliň ýaýramagyny peseldýändigini görkezdi. Mundan başga-da, Afrikada erkekleri sünnetleme tejribesiniň ýaýbaňlanmagy bu kesele uçrama howpuny azaldýar.

Aýallara zulum edilmeklik – global meseleleriň biri. 1999-njy ýylda Birleşen milletler guramasynyň (BMG) Baş Assambleýasy noýabr aýynyň 25-ni aýallara zulum edilmegi düýbünden ýok edilmegiň Halkara güni diýip yglan etdi. Bu aýallaryň hukuklarynyň bozulýandygyna jemgyýetçiligiň ünsüni çekmek maksady bilen edildi.

Şeýle çäräniň görülmegine näme sebäp boldy?

Köp ýurtlarda aýal maşgala "ikinji" derejeli adam hökmünde garalýar. Aýallara bolan bu garaýyş öz gözbaşyny asyrlaryň jümmüşinden alyp gaýdýar. Aýallara zulum edilmegiň ähli görnüşleri ösen diýip hasaplanylýan ýurtlarda hem bardyr.

Her ýylda  dünýäde ýol-ulag heläkçiliklerinde 1,3 million adam aradan çykýar, 50 million adam bolsa şikeslenip, maýyp galýar.

2009-njy ýylda Russiýa Federasiýasynda  ýol-ulag heläkçiliklerinde 26 000 adam aradan çykdy, 2010-njy ýylda bolsa bu görkeziji 26 567  ýetdi.

Ýol-ulag heläkçilikleri 10 ýaşdan 24  ýaşa çenli bolan ýaş adamlaryň aradan çykmagynyň esasy sebäpleriniň biridir. Ýol heläkçilikleriniň 82%-mi sürüjileriň ýol-hereket düzgünlerini bozýandyklary zerarly bolýar.

Öýkeniň dowamly obstruktiw keselleri (ÖDOK) – keselleriň belli bir toplumyny (dowamly bronhit, şol sanda obstruktiw bronhit, demgysma, öýkeniň emfizemasy) öz içine alyp, bronhlaryň geçirijiliginiň wagtlaýyn ýa-da hemişelik bozulmagy (obstruksiýa) bilen häsiýetlendirilýär. Bu ýagdaý wagtyň geçmegi bilen dem alyş ýetmezçiliginiň döremegine we beterleşmegine getirip biler.

Dem alyş ýollarynyň obstruksiýasy – dem goýberilende, olaryň howa akymyna ýokary garşylyk  bildirmegidir.

Dürli keselleriň netijesinde dem alyş ýollaryň gysylmagy, öýkeniň emfizema keseli sebäpli, dem goýberilende ownuk bronhlaryň ýapylmagy ýa-da demgysma keselinde bolşy  ýaly, bronhlaryň gysylmagy owstruksiýanyň sebäbi bolup biler.