Şeýle netijäni Kopengagende ýerleşýän Ýewropa onkologiýa jemgyýetiniň konferensiýasynda birnäçe belli daniýaly alymlar beýan etdiler. Olaryň pikirine görä, esasy delil – bu kesel dowamly ýagdaýa eýe bolar. Adamlar onlarça ýyllar täze döremeler bilen ýaşap, başga, adaty sebäplerden ýogalarlar.

"Meniň pikirimçe, millionlarça ýyllap adamzada belli bolan rak keselini düýbünden ýeňip boljagy barada öz-özümizi aldamagyň geregi ýokdur. Bu keseli ýeňip bileris diýip pikir edemok, ýöne ony öz gözegçiligimize alyp bileris – ol ölüm howply bolman, dowamly häsiýete eýe bolar" diýip, Daniýa onkologiýa jemgyýetiniň barlaglar bölüminiň ýolbaşçysy Ýorgen Olsen aýdýar.

Hakykatda bolsa, eýýäm häzir rak keselli näsaglaryň ömrüniň dowamlylygy uzalýandyr. Bu üstünlik adamynyň immun ulgamyna täsir etmegi öwrenmek arkaly gazanyldy. Bu usullar adamynyň ummun ulgamyny rak öýjüklerine garşy hüjüm etmäge mejbur edýär. Käbir halatlarda bolsa ony himiýa we şöhle bejergisiniň ýerini tutup biljek howpsuz usul diýip hasap edip bolar.

"40 ýyl ozal rak kesgitlenenden soň, näsaglaryň diňe 35%-i bäş ýyl ýaşaýardylar. Häzir – 60-65%. Ýagny biz dogry ugurdan barýarys – kesele garşy bolmadyk waksinany gözlemän, näsagyň ýaşaýşyny üpjün etmelidiris" diýip, molekulýar bozulmalary laboratoriýasynyň ýolbaşçysy Mads Daugor düşündiriş berýär.

Ragyň üýtgäp durmagy, ony bejermekligiň esasy kynçylygy bolup durýandyr. Rak aňsatlyk bilen dermanlara uýgunlaşýar, üýtgeýär.

Londonyň Imperýa kollejiniň alymlarynyň alan maglumatlaryna görä, dünýä boýunça gan basyşy ýokary adamlaryň sany iki esse ýokarlanýandyr – 1975-nji ýylda hasaba alnan 594 mln. adamdan, 2015-nji ýylda 1 mlrd. çenli. Bu ösüş Ýer togalagynyň ilatynyň köpelmegi we gartaşan adamlaryň sanynyň ýokarlanmagy bilen baglanşyklydyr.

Barlagyň awtory Madžid Ezzatiniň bellemegine görä, gan basyşyň ýokarlanmagy ýürek-damar keselleriň we beýnä gan inme keseliniň esasy sebäbi bolup durýandyr. UPI.com.-yň habar bermegine görä, bu sebäpden her ýyl 7,5 mln. adam ölýändir (esasan hem ösüp barýan döwletlerde).

Gan basyşy ýokary adamlaryň sanynyň köpelmegi Bangladeş, Nepal ýaly girdejisi orta we pes bolan Günorta Aziýanyň döwletlerinde, Efiopiýa we Malawi ýaly Tropiki Afrikanyň döwletlerinde hasaba alnypdyr. Ondan başga-da, gan basyşynyň ýokarlanma kynçylygy Ýuwaş okeanyň ada görnüşli döwletlerinde we Merkezi hem-de Gündogar Ýewropanyň ýurtlarynda hem ýitidir. Meselem, Sloweniýa we Litwa.

ABŞ-da we Awstraliýa, Kanada, Germaniýa, Ýaponiýa, Şwesiýa ýaly ösen ýurtlarda gan basyşy ýokarlanýan adamlaryň sany azdyr. 2015-nji ýylda Awstraliýada, Kanadada, Beýik Britaniýada, Peruda, Singapurda, Günorta Koreýada we ABŞ-da bu keseliň ýaýrama görkezijileri has pes bolupdyr. Bu keselden her sekizinji aýal we her bäşinji erkek adam ejir çekipdir.
 

RULDA SESSIZ REJIM

Arizona Uniwerstitetiniň alymlarynyň bellemegine görä, garrylyk döwründe aklyň dürsligini we çalt pikirlenip netije çykarma endigini saklamaga bedeniň kadaly agramlylygy kömek edip biler. Semiz garry adamlaryň, olaryň kadaly beden agramy bolan deň-duşlary bilen deňeşdirlende, ünsliligi, pikirlenmegi we ýady pesdir. Ondan başga-da, artykmaç agramlylyk beýniň işine ýaramaz täsir edýän alawlama hadysasynyň döremegine getirip bilýändir. Bu bolsa Alsgeýmeriň we Parkinsonyň keseliniň döremegi üçin itergi bolup bilýändir. Artykmaç agramly garry adamlarda pes derejeli immun goraglylyk bolýar, sowuklama keselleri bilen ýygy keselleýär, çalt ýadaýarlar we ukysyzlykdan kösenýärler.

Şähdaçyk, ýylgyrmana, gülmäne sebäp tapýan aýallar hakykatdan hem uzak ýaşaýarlar. Şeýle netijä geçiren 15 ýyllyk ylmy tejribesiniň netijelerini jemlän norwegiýaly alymlar geldiler. Durmuşa pozitiw garaýan aýallara agyr kesellerde hem uzak ýaşama başardýar. Ýürek-damar ulgamynyň kesellerini, ýokanç keselleri aýallara gülki bilen ýeňip geçme aňsatdyr. Aýallaryň arasyndaky ölümçiligiň we gülkä, ýumora düşünme başarnygynyň arabaglanşygyny öwrenip, pozitiw garaýyşly aýallaryň arasynda döreýän ölümçiligiň ýürek, öýken keselli erkekler bilen deňeşdirlende 73% pesdigi kesgitlendi. Alymlaryň pikirine görä, gülki stresse garşy durýan güýçli serişde bolup, immun ulgamyny dargadýan kortizolyň bölünip çykmasyny togtadýandyr.

Ýapon alymlarynyň bellemegine görä, gyssanman iýme diňe bedeniň syraty üçin däl-de, eýsem saglyk üçin hem peýdalydyr.

Gyssanyp çalt nahar iýýän adamlarda süýji keseliniň döreme töwekgelçiligi iki esse ýokarlanýandyr. Nahar iýlenden soň gandaky glýukozanyň çalt ýokarlanmagy onuň esasy sebäbi bolup durýandyr.

Hünärmenleriň bellemegine görä, dünýäde süýji keselli adamlar, hasaba alnanlardan hem köpdür. Köp adamlarda glýukozany özleşdirme hadysasynyň bozulmagy netijesinde onuň ganda ýokary derejesi kesgitlenýän bolsa hem, ol süýji keselini döretmek üçin ýeterlik dereje däldir. Bu ýagdaý wagtyň geçmegi bilen diabetiň II görnüşine sezewar edip biler.

Amerikan alymlarynyň kesgitlemegine görä, lukmançylyk ylymynyň döwrebap ösüşlerine garamazdan, adamyň uzak ýaşamagynyň ýokary çägi 125 ýyla barabardyr. Bu mümkin bolan çägi anyklamak üçin, alymlar uzak wagtyň dowamynda dünýäniň hemme döwletlerinden bolan adamlaryň (jynsy häsiýetnamalar nazara alynmady) ölümçiliginiň görkezijilerini öwrendiler.

Netijede, geçen asyryň 80-nji ýyllarynda döwletleriň 90%-iň ilatynyň ömrüniň dowamlylygynyň ýokary çägä ýetendigi, şol ýyllardan soň bu görkezijiniň gysgalyp, 1995-nji ýyldan soň adamynyň ömrüniň dowamlylygynyň has hem gysgalandygy kesgitlendi. Gerontologlaryň pikirlerine görä, dünýä ýurtlarynda adamynyň ömrüniň dowamlylygy çaga ölümçiliginiň peselmegi (bu görkeziji öň ýokarydy) we saglygy goraýyş ulgamynda girizilýän täze anyklaýyş we bejeriş usullarynyň täsiri netijesinde uzaldy.

Ölümçilik baradaky maglumatlar öwrenilip, döwletleriň köpüsinde uzak ýaşamagyň çäginiň ýüz ýyla deňdigi kesgitlendi. Şeýle-de, on müň adamdan bir adamynyň 125 ýyla çenli ýaşap biljekdigi ähtimaldyr. Bu ugurda alnyp barylýan ylmy barlaglar häzir hem dowam edýändir. Alymlaryň pikirine görä, bedeniň garrama hadysasyny genlere täsir etme arkaly haýalladyp bolar.

AIW-y ýüze çykarýan synaglaryň ýetmezçiligi, BSGG-nyň keseliň öňüni almak we bejermek ugrunda alyp barýan işlerini gowşadyp biler.

Dünýä döwletlerinde 2012-2014-nji ýyllar aralygynda AIW synaglarynyň geçirilşine ekspertler seljerme berip, geçirilýän synaglaryň ýeterlik däldigini bellediler. AIW we AIDS-yň ýaýraýyş tizligini nazara alanyňda, döwletleriň keseli anyklap, degerli çäreleri geçirip ýetişmeýändigini belli bolýar. Lukmanlaryň aýtmagyna görä, 2020-nji ýyla çenli dünýä ilatynyň 90%-i AIW-e barlagy geçmäge borçly bolarlar.

Anyklaýyş çäreleriniň pesliginiň esasy sebäpleri höküminde degişli himiki reagentlaryň we enjamlaryň ýetmezçiligi bellenilýär.

Bu kesel esasan hem kiçi ýaşly çagalar üçin howply bolup, onuň esasy alamatlaryna gyzdyrma, deri örgünleri, içgeçme, bogunlarda agyrylar, ösüşiň yza galmagy degişli edilýändir. Otulipeniýa keseliniň sebäbi – otulin geniniň v hromosomadaky emele geliş bozulmalarydyr. Adatça bu gen gan damarlaryny we gan öýjüklerini ýokançlyklara garşy göreşe taplandyrýandyr. Gen bozulmasynda bu fiziologiki hadysa bolup geçmeýär. Otulipeniýa keseli immun ulgamyň bedeniň öz dokumalaryny dargatmagy netijesinde döreýän, ölümçilige getirip bilýän gaýnaglama keselidir.

Täze keseli açmaga adamynyň genomyny öwreniji Milli institutyň, allergiýa we ýokanç keselleri Milli institutynyň, ýüregiň, öýkeniň we ganyň kesellerini öwreniji Milli institutyň, direg-hereketlendiriş we deri keselleri Milli institutynyň alymlary gatnaşdylar.