Eger tomsuň birinji güni bize günüň ýakymly şöhlelerini peşgeş beren bolsa, bu gün bize iki esse şatlyk eçilýär. Çünki bu gün dünýäniň hemme ýurtlarynda diýen ýaly Çagalary goramagyň Halkara güni bellenilip geçilýär. Bu çagalar üçin diňe bir şatlykly baýramçylyklaryň biri bolman, eýsem çagalaryň hemişe goraga we alada mätäçdigi hem-de ulularyň olar babatda jogapkärçiligi duýmalydygyny ýatladýan seneleriň biridir.

Çagalary goramagyň Halkara güni, çagalary uruşlardan goramaga yglan edilen göreşe, olaryň saglygyny goramaga we demokratiki esasda olaryň terbiýesiniň hem-de biliminiň berilmeginiň alyp barylmagyna dünýä jemgyýetçilikleriniň ünsüni çekmekdir.

Çagalary goramagyň Halkara güni Aýallaryň Halkara Demokratiki Federasiýasynyň sessiýasynyň çözgüdi esasynda 1949-njy ýylda yglan edildi. Ol birinji gezek sene höküminde 1950-nji ýylda bellenilip geçildi.

Bu gün diňe bir çagalaryň şadyýan baýramçylyk bellemelerinden ybarat bolman, eýsem abadançylykly we adalatly jemgyýeti döretmegiň esasy şerti höküminde, çaganyň hukuklaryny goramagyň hem-de sylamagyň zerurlygy barada jemgyýete ýatlatmakdyr.

Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalar Fondunyň geçiren sorag etmelerine görä, çagalaryň ýarysy diýen ýaly, fiziki we ruhy kemsitmeler adaty ahwalat ýaly bolup hasaplanýan maşgalalarda ýaşaýarlar. Her onunjy çaga bolsa ulularyň zulumlygynyň pidasy bolýar.

Dürli ýurtlarda çagalar dürli howplara sezewar bolýarlar. Eger ösen Amerikada çagalar telewizion gepleşikleriň berýän ýaramaz täsirleriniň pidasy bolýan bolsalar, Afrika we Aziýa ýurtlarynda olara açlyk, AISD, harby çaknyşyklar we sowatsyzlyk howp salýar. Ösýän ýurtlar bilen deňeşdirlende, ösmede yza galýan döwletlerde çaga ölümçiligi iki esse diýen ýaly ýokarydyr.

Köp adamlar gündiz döreýän ukyçyllyk ýaly kynçylyk bilen göreşmeli bolýarlar. Adatça şeýle ýagdaýlarda kofe ulanylýan bolsa hem, Demirgazyk Arizona Uniwersitetiniň amerikan barlagçylarynyň tassyklamagyna görä, bu kynçylykdan halas bolmak üçin gara şokolad has hem gowy kömek etmeli.

Barlaga 18-25 ýaşly 122 sany meýletinçi gatnaşdy. Synlanýanlar hökmany tertipde düzüminde ýokary mukdarda kakao (60% az däl) saklaýan şokolad kabul edýärdiler ýa-da olara şokolada meňzeş önüm berilýärdi. Hünärmenler şokolad kabul etmezden bir sagat öň we soň meýletinçilerde elekrtoensefalografiýa barlagyny geçirdiler. Şeýle-de, gan basyşy ölçelip, adamynyň ruhy ýagdaýy kesgitlendi.

Barlaglaryň netijeleri, kofe içgisi bilen deňeşdirlende, şokoladyň has çalt ukudan açyp, şähtiň ýokarlanmagyna, beýniň işjeňliginiň tijendirilmegine ýardam berýändigini aýan etdi.

Barlaglaryň netijelerine esaslanyp, ekspertler gündiz ukysy tutup, işläp bilmeýän adamlara, gara şokoladyň azajyk bölegini kabul etmegi maslahat berýärler. Ylmy işiň netijeleri NeuroRegulation žurnalynda çap edildi.

Şwed-hytaý barlagçylaryň bilelikde geçiren barlaglary, ene süýdi bilen çaganyň bir ýyldan dowamly iýmitlendirilmeginiň, içege mikroflorasynyň (içegedäki peýdaly bakteriýalar düzümi) emele gelmeginde kynçylyklary döredip biljekdigini görkezdi.
Alymlar işege mikroflorasynyň işjeňligine baha bermek maksady bilen, ýaňy doglan çagalaryň we olaryň 4 we 12 aýlyk ýaşdaky täredini alyp öwrendiler. Ýörite barlaglar täretde 4 müňden hem köp bakteriýalaryň genomyny ýüze çykarmaga kömek etdi.

Hünärmenleriň adaty ýagdaýda doglan çagalaryň içegelerindäki bakteriýalarynyň arasynda, işjeňligi netijesinde ene süýdünde gandy bölüp bilýän maddalary çykarýan görnüşlerini ýüze çykardylar. Çaga ulaldygyça, has takygy bir ýaşdan soň, krahmaly, pektinleri we başga çylşyrymly uglewodlary bölüp bilme başarnygy ýüze çykýar. Ýöne bu dörän fiziologiki başarnyk, ene süýdi bilen iýmitlendirme dowam edýänçä, doly göwrümde işläp bilmeýär. Şunlukda, goşmaça iýmitlenme berlip başlanansoň, ene süýdi çaganyň içege mikroflorasynyň kadaly emele gelmeginde bökdençlik döredýär.

Ekspertler ene süýdüniň çaganyň immunitetiniň bekeşmeginde esasy we wajyp orny eýeleýändigini ýatladýarlar. Ýöne ony juda uzak ulanmaly däl, çünki bir ýaşynda çaga ene süýdi bolmazdan hem, ýaramly we ýokumly iýmitlenmäge ukyplydyr.

Çagalara gözegçilik etmek dowam etdirilýär. Alymlar çagalaryň ýaşyna görä içege bakteriýalarynyň düzüminiň üýtgeýşini öwrenmegi we sag hem-de näsag çagalaryň içegeleriniň mikroflorasyny deňeşdirmegi meýilleşdirýärler.

Resminamalaryň derňewi, geçen ýyl boýunça 50 ýaşdan uly işgärleriň 25%-iň we 20-29 ýaş aralygyndakylaryň 50%-iň ýarawsyzlyk kagyzlaryny alandyklaryny äşgär etdi. Şeýle-de, uly ýaşly kärdeşler ol diýen çynlakaý hasaplanmaýan keseller, meselem, dümew sebäpli iş ýerlerini seýrek goýup gidipdirler. Ýarawsyzlyk kagyzyny alan halatlarynda hem, işe basym dolanyp gelipdirler. Diňe 50 ýaşdan uly on sany işgäriň birine, 20-39 ýaş aralygyndaky işgärleriň 50%-i bilen deňeşdirlende, ýarawsyzlyk kagyzy bolmaly wagtyndan uzak açylypdyr.

Şeýle-de, barlagçylaryň kesgitlemegine görä, 20-39 ýaş aralygyndaky işgärleriň 30%-i ýarawsyzlyk hatlaryna, özleriniň mynasyp bolan, dynç alyş rugsadyna goşmaça günleri höküminde garapdyrlar. Ýaşlaryň 44%-i we 50 ýaşdan uly işgärleriň diňe 12%-i özlerini ýalandan näsag yglan edipdirler. Aldamalaryň esasy sebäpleri höküminde alkogol içgileri kabul etmekden soňky dörän näsaglygy, kärdeşi bilen duşuşma isleginiň bolmazlygyny belleseler, aglaba bölegi aşa ýadawlyk sebäpli irden oýanyp bilmezlik kynçylygyny aýdypdyrlar.

Ekspertleriň bellemegine görä, uly ýaşly, gartaşan adamlar, ýaşlara garanyňda, öz iş ýerlerini ýitirmejek bolup has çynlakaý aladalanýarlar. Başga barlagyň görkezmegine görä, 50 ýaşdan uly adamlaryň milliondan gowragyny öz islegi bolmazdan, işden gitmäge mejbur etdiler.

Garward Uniwersitetiniň alymlarynyň pikirine görä, adamyň özüni hemişe bagtly duýmagy üçin oňa kadaly syýahat etmek ýeterlikdir. Onuň üçin hökman daşa ýollanma hökman bolman, goňşy şäherlere gitmek hem bolar.

Barlagçylar "Adamyň özüni hemişe bagtly duýmagy üçin näme etmeli?" diýen soragyň üstünde ýedi ýylyň dowamynda, Cancer Research iňlis merkezinden bolan kärdeşleri bilen işlediler.

Görlüp oturylsa, onuň ýönekeý usuly bar ekeni. Syýahat etmek – adamyny bagtly edip biljek esasy şertleriň biri bolup durýar. Onuň üçin aýda iki gezek, hepdäniň ýekşenbe günleri maşgalaňyz ýa-da dostlaryňyz bilen öýden çykma ýeterlikdir. Esasy göz öňüne tutmaly şertleriň biri – siz öň görmedik ýerleriňize baryp görmelisiňiz.

Bagtlylyk duýgusy öz gurşawyňyzy täzeleme mümkinçiliginden, täze duýgulary we bilimleri, maglumatlary almakdan döreýändir. Ýöne siziň syýahat etmeleriňiz bir aýda iki gezekden ýygy bolsa, duýgular kütelişip, bagtly bolmagyň bu usuly öz güýjüni ýitirýändir.

Barlaglara 35-65 ýaş aralykdaky 64 sany maşgala jübütleri gatnaşdylar. Hemme jübütleri iki toparlara böldüler. Birinji topara jynsy gatnaşyklary her gün geçirýän maşgala jübütleri, ikinji topara bolsa hepdede bir gezek ýa-da ondan hem seýrek jynsy gatnaşygy geçirýän jübütler degişli edildi.

Sorag etmeler, jynsy gatnaşyklary ýygy geçirýänler bilen deňeşdirlende, ikinji topardaky jübütleriň has berk maşgala gatnaşyklary alyp barýandygyny aýan etdi. Jynsy gatnaşyklaryň juda ýygy geçirilmegi jübütleriň çalt biri-birine öwrenişmegine we özara gyzyklanmanyň, syrlylygyň ýitip gitmegine getirip bilýär.

Şonuň bilen birlikde hem, Kembridž Uniwersitetiniň barlagçylary, Internetiň döremegi bilen adamlaryň jynsy gatnaşyklarynyň seýrekleşendigini subut etdiler. Meselem, ortaça alanyňda jübütler bir aýda 3 gezek är-aýal gatnaşyklaryny ýerine ýetirýärler. 2000-nji ýylda bu görkeziji 4 jynsy gatnaşyga deň bolsa, 1990-njy ýylda bäşe deň boldy. Ykjam tehniki enjamlar we sosial ulgamlar gürrüňleşmeler üçin hem wagt goýmaýarlar.

Ak madda beýni öýjükleriniň süýüm böleklerinden ybarat bolup, ol beýniniň dürli bölümleriniň arasynda aragatnaşygy üpjün etmäge ýardam berýändir. Barlaglara 60-78 ýaş aralykda bolan 88 adam gatnaşdy. Olaryň hemmesi sag. Synalýan adamlardan bir hepdäniň dowamynda olaryň hereketjeňlik derejesini öwrenmek maksady bilen akselerometrleri götermegi haýyş etdiler. Gartaşan adamlara bir hepdäniň dowamynda 150 minutdan az bolmadyk orta derejedäki fiziki agramly işleri amala aşyrma ýa-da 75 minudyň dowamynda maşklary etme maslahat berilýär.

Şonuň ýaly-da, ak maddanyň gurluşyny öwrenme maksady bilen, alymlar meýletinçileriň beýnisini tomografiýa barlagyndan geçirdiler. Barlaglar adamlaryň orta we ýokary fiziki agramlylygy näçe köp geçirişine baglylykda, şonça hem beýnileriniň ak maddasynyň az şikeslenendigini görkezdi.

Ekspertleriň bellemegine görä, täze barlaglar fiziki işjeňligiň artmagynyň we oturymly ýaşaýyş düzgüninden ýüz döndürilmeginiň beýniniň saglygyna peýdaly bolup durýandygyny görkezdi.

Birleşen Milletler Guramasynyň saglygy goraýyş agentligi öz-özüňe kast etmegiň öňüni almagyň çäreleri hakynda taýynlan birinji uly çykyşynda, öz-özüňe kast etme ýagdaýlaryň 75%-iň pes ýa-da orta girdeýjili ýurtlaryň adamlarynyň arasynda bolup geçýändigini belläp geçdi. Ekspertler öz-özüňe kast etmegiň derejesini dünýä boýunça peseltmek üçin köp işleriň amala aşyrylmagynyň zerurlygyny nygtaýarlar.

Çykyşda öz-özüňe kast edilmeginiň bütün dünýä boýunça, dürli ýaşlarda ýüze çykýandygy bellenilýär. Dünýäde özüňe kast edilmegiň iň ýokary derejesi 70 ýaşdan uly adamlaryň arasynda hasaba alyndy. Bu ýagdaý boýunça ikinji ýokary dereje 15-29 ýaş aralygyny öz içine alýandyr.

Bütündünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň Baş direktory Margaret Çeniň aýtmagyna görä, bu çykyş aýdylmaga uzak wagt gadagan edilen, saglygy goraýşyň uly bir kynçylykly meselesini çözmäge çagyryş bolup durýandyr.

Amerikan alymlarynyň pikirine görä, gazlandyrylan süýjüli içgiler beden öýjükleriniň garramagyna getirýär.

Alymlaryň düşündirmegine görä, "telomer" diýip atlandyrylýan, hromosomlaryň uçlarynyň ýelmeşmeginden goraýan bölekler öýjükleriň her bölünmesi bilen gysgalýarlar. Ondan başga-da, telomeriň uzynlygy adamynyň biologiki ýaşyna bagly bolup, garrama getirýän faktorlaryň biri bolup durýandyr. Barlaglar hetijesinde gazlandyrylan süýjüli içgileri kadaly we uly mukdarda kabul edýän adamlarda, içgileri içmeýän adamlar bilen deňeşdirlende, olaryň gysga bolýandygy anyklanyldy.

Täze barlaglaryň gidişinde, alymlar süýjüli içgileriň täsirini süýji keseli we ýürek-damar ulgamynyň kesellerinden ejir çekmeýän, 20-65 ýaş aralygyndaky 5309 meýletinçilerde öwrendiler. Barlaglar her gün 2,5 stakan gazlandyrylan, süýjüli içgileriň telomerleriň gysgalmagyna getirýändigini we biologiki ýaşyň goşmaça 4,6 ýyla köpelýändigini äşgär etdi. Şeýle netijeler çilimkeşligiň täsiri bilen deňeşdirilip, telomeriň uzynlygyny kadaly saklamaga fiziki işjeňligiň ýaramly täsir edýändigi aýdylýar.

Ekspertler iýmit faktorynyň telomerleriň gysgalmagyna ýa-da uzalmagyna edýän täsirine düşünmegiň wajypdygyny belleýärler. Barlaglaryň netijeleri adam bedenine gazlandyrylan süýjüli içgileriň edýän täsiri barada täze maglumatlary goşarlar.

Loma Linda Uniwerstitetiniň lukmançylyk mekdebiniň alymlary et önümlerinden ýüz döndürmekligiň erkeklik tohumynyň hil we mukdar taýdan peselmegine getirýändigini kesgitlediler. Şol sebäpli, Meddaily neşirýaty wegetariançylygyň erkekleriň nesil öndürijiligini peseldip biljekdigi barada ýazýar.

Dört ýylyň dowamynda ekspertler iýmit önümleriniň erkeklik tohumlygynyň hiline edýän täsirini öwrendiler. Görlüp oturulsa, et iýmeýän erkek adamlaryň dölüniň 1 ml. mukdarynda 50 mln. erkeklik öýjükleri (spermatozoidler) saklanýar ekeni (et iýýänlerde 70 mln.). Ondan başga-da, et iýmeýän barlanýanlaryň spermatozoidleriniň pes hereketli bolýandygy hem anyklanyldy. Et iýmeýänleriň erkeklik öýjükleriniň umumy mukdarynyň diňe 1/3 bölegi kadaly hereketli bolýan bolsa, bu görkeziji et söýüjilerde 60%-e eýe bolupdyr.

Barlagçylaryň pikirine görä, soili önümleriň köp kabul edilmegi we peýdaly maddalaryň ýetmezçiligi şeýle kynçylyklaryň döremegine getirip bilýändir. Soýa öz düzüminde, täsiri boýunça aýal gormony estrogene meňzeş fitoestrogenleri saklaýarlar. Eger erkek adam ömrüniň dowamynda eti soýaly önümler bilen çalyşýan bolsa, onuň dölüň hiline täsir edip biljegi ikuçsyzdyr. Hünärmenler çaga etmegi meýilleşdirmezden 74 gün öň soýaly önümleri kabul etmekden saklanmagy maslahat berýärler.