Sen ýetginjek oglan bol, gyz bol, günleriň bir güni pikirlenmelerden soň halaýan adamyň bilen jynsy gatnaşygy başlamagy ýüregiňe düwen bolsaň, iru-giç sen bu barada ene-ataň bilen gepleşmeli bolarsyň.

"Men olardan çekinýän we gorkýaryn. Ejem (kakam) meni hiç haçan bagyşlamaz" diýmegiň mümkindir. Eneň we ataň seni dünýä indirip, ulaldan we terbiýelän adamlardyr hem-de şolardan başga seni hiç kim şeýle ýakyn tanaýan we çyn ýürekden söýýän däldir. "Ýok, meni halaýan gyzym (ýigidim) söýýär" diýmegiňiz mümkin. Ýöne ol başga söýgidir.

Men öz lukmanym bilen meni gyzyklandyrýan jynsy gatnaşyklara degişli soraglarym barada gepleşsem, ol meniň ene-atama aýdarmy?

Seni köpden bäri tanaýan lukmanyň (tapawudy ýok-ol maşgala lukmany bolsun ýa-da ginekolog, urolog) seni gyzyklandyrýan soraglaryňa hemişe jogap berip biler. Sen lukmana beden we seksual saglygyňa degişli islendik soragyňy berip bilersiň. Meselem, jyns agzalarynda döreýän agyrylar, aýbaşy bozulmalary, barlag geçirmek soraglary, gyzlyk perdesi barada, göwreliligiň öňüni alyş usullary we jynsy gatnaşyklar barada we başgalar.

Seniň ýaşyňa, milletiňe, dini uýmalaryňa garamazdan, lukman saňa degişli maglumatlary başga adamlara-ene-ataňa, garyndaşyňa, tanşyňa, goňşyňa habar bermeli däldir. "Lukmançylyk syry" diýen düşünjä her bir lukman öz hünärmenlik işinde dogry çemeleşýändir. Eger bardy-geldi, seniň özüň jynsy gatnaşyklary başlamagy, göwreliligiň öňüni alyş serişdeleriň görnüşini kabul etmegi ýüregiňe düwen bolsaň-da, lukman saňa dogry maslahatlar bermäge borçludyr we ene-ataňa aýtmakdan saklanmalydyr.

Haçanda biziň keselhanamyzda köp ýyldan bäri işläp ýören tejribeli, halypa lukmanymyz işden gidende, men ondan onuň gitmesiniň sebäbini sorapdym. Ol: "Men öz kärimden peýdalanyp köp zatlar öwrendim, adamlara hem köp peýda getirdimmikäm diýip pikir edýärin. Men hünär abraýynam, sylagam, görüpligem gördüm. Özümi boşan küýze ýaly duýýaryn. Säginip, töwerek-daşyňa seretmäge wagt geldi" diýip jogap beripdi. Men ol wagtlar bu sözleriň manysyny aňşyryp bilmedigem bolsam, ençeme ýyl geçenden soň halypa lukmanda hünärmenlik ýanmasynyň bolup geçendigine düşünip galdym.

Anal jynsy gatnaşygy hem, edil oral jynsy gatnaşygy ýaly jynsy gatnaşyklaryň adaty däl görnüşine degişli edilýändir. Bu gatnaşyk ujyt artbujaga (anusa) salnyp geçirilýändir. Bu gatnaşyk kä jübütler üçin üýtgeşik bolup görünse hem, saglyk üçin howply taraplary barada habardar bolmaly. Göni içegäniň adaty bolmagyk ýokançlyklary erkek jyns agzalaryna düşüp, dürli sowuklama kesellerini döredip bilseler, gödek geçirlen jynsy gatnaşyk artbujagyň nemli gatlagyny şikeslendirip, proktit (göni içegäniň alawlama hadysasy) keselini döredip biler. Bu gatnaşyklar netijesinde hem jynsy gatnaşyklar arkaly geçýän keselleriň, şol sanda AIW-iň ýokuşma howpy saklanýandyr. Prezerwatiwi ulanmak goraglylygyň ýeke-täk usulydyr.

Çeşme: UNEP/GRIDA

Aral deňziniň ýagdaýy barada gysgaça maglumat

Aral deňzi Gazagystanyň we Özbegistanyň territoriýasynda, Garagum we Gyzylgum çölleriniň aralygynda ýerleşýär. Gazagystan, Gyrgyzystan, Türkmenistan, we Özbegistan döwletleriniň ählisi Aral deňzi bilen araçäkleşýärler. Deňziň suwunyň derejesi 1960-njy ýyllarda peselip başlady. 1960-njy ýyldan häzirki güne çenli, Aral deňziniň tutýan meýdany 10 esse kiçeldi.

Aral deňziniň guramagynyň esasy sebäbi: Amy derýanyň we Syr derýanyň suwlarynyň köp böleginiň Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ekin meýdanlaryny suwarmak üçin ulanylmagydyr. Munuň netijesinde, Araly suw bilen üpjün etmeli derýalaryň 100% suwlarynyň diňe 5.2%-i Arala baryp ýetýär. Aralyň guramagyna täsir eden ýene bir faktor hem demografiýadyr. 20-nji asyryň ikinji ýarymynda, Aral deňziniň sebitiniň ilaty güýçli depginde köpelip başlady. Eger laýyk çäreler görülmese, gelejekde hem, Merkezi Aziýanyň ilatynyň köpelmegi bilen, suwa bolan talap we suw ýetmezçiligi artar.

Saglygyň synlary we okyjylar bilen pikir alyşmalary, Türkmenistanyň mekdeplerinde esasan nika çenli "jynsy gatnaşykdan saklanmak" barada gürrüň edilýändigini görkezýär. Emma okuwçylara göwreliligiň öňüni alyş usullary (kontrasepsiýa), jynsy gatnaşyklar arkaly geçýän keseller we sagdyn we jogapkärçilikli durmuş endikleri barada bilim berilmeýär ýa-da berilýän bilim ylmy taýdan nädogry bolup, döwrebap standartlaryna esaslananok. Türkmenistanda ýetginjek göwreliligi we ýetginjekleriň seksual we önellgelik (reproduksiýa) saglygy barada sanlar we maglumat ýok. Meselem, Gazagystan 15-19 ýaşdaly ýetginjek gyzlaryň irki göwrelilik sanlaryny welaýat boýunça çap edýar.

Oral jynsy gatnaşygy erkeklik ujydynyň agza alynyp gyjyndyrylmagy arkaly geçirilýändir. Şeýle gatnaşyk ýokançlyklaryň geçmegi bilen howpludyr. Eger agyzda bakteriýalary saklaýan çüýrük, kariýesli dişler bolsa, olar erkeklik peşew ýollarynyň sowuklama kesellerine getirip bilerler. Erkeklik jyns agzalaryndaky ýokançlyklar döl bilen agza düşende merezýeli, AIW, uçugy, wirusly gepatitleri, sitomegalowirusy ýokuşdyryp biler. Adamyň papilloma wirusynyň ýokuşmagy bolsa bokurgadyň rak keseline getirip bilýändir. Ýokuşma howpy agyz boşlugynda kiçijik ýarajyklar, sypjyryklar, jaýryklar bolanda has hem ýokarlanyp bilýär.

Oral jynsy gatnaşyklarda howpsuzlyk çäresini berjaý etmek üçin prezerwatiwleri ulanmak hökmanydyr.

Kunnilingus düşünjesi – jynsy gatnaşyklarda aýalyň daşky jyns agzalaryny diliň, dodaklaryň, burnuň kömegi bilen gyjyndyrma hereketini aňladýandyr. Kunnilingusy jynsy gatnaşyklarynda ulanýan jübütler biri-birine arassaçylyk çäreleri babatda ynamly bolmalydyr. Çunki onuň üsti bilen uçuk wirusy, gepatitler, sitomegalowirusy, merezýel, sözenek keseli ýokuşyp bilýändir. Doly goraglylygy berjaý etmek üçin kunnilingus geçirlende ýörite prezerwatiwleri ulanmak ýa-da adaty prezerwatiwy ortasyndan kesip jyns agzalaryň üstüne goýup ulanma maslahat berilýändir.

Adam bedeni üçin her derman del himiki madda bolup durýandyr. Şonuň üçin hem lukman size derman serişdesini bellände, onuň peýdaly we döräp biljek zyýanly taraplarynyň gatnaşygyny göz öňüne tutýar.

Eger siz lukman bolmasaňyz, onda ynamlylyk bilen özüňize kesel kesgidini goýup bilmersiňiz. Käbir ýagdaýlarda hatda hünärmene hem laborator barlaglardan geçirip, dogry bejeriş üçin lukmanlaryň toparynyň maslahatyny almak zerur bolýar. Özüňize özbaşdak ýa-da tanyşlaryňyzyň maslahat bermegi bilen derman saýlanyňyzda, peýdasyz, hatda zyýanly dermanlary almak töwekgelçiliginden gaça durup bilmersiňiz. Siz dermanhananyň işgäriniň kömegine bil baglaýan bolsaňyz, onda ýalňyşýarsyňyz. Farmasewt siziň ýagdaýyňyza doly baha berip bilmeýär we öz beren maslahatlarynyň netijesine jogap bermeýär.

Ýaşyna garamazdan, jynsy agzalary bilen bagly kynçylyklar ýüze çykanda gyzlar ginekolog lukmanyna ýüz tutýarlar. Oglanlar hem, ýaşyna garamazdan erkeklik jyns agzalarynyň keselleri dörände urolog lukmanlaryna ýüz tutmalydyr. Aslynda hem gyzlar, hem oglanlar diňe bir kesel dörände däl-de, ýylda bir gezek keselleriň öňüni alyş barlaglary geçmelidir.

Soňky ýyllarda urolog lukmanyndan başga-da, erkek adamlara seredýän androlog lukmany taýynlanyp başlandy. Bu lukmanlar diňe bir erkeklik agzalarynyň saglygy däl-de, seksual saglygy, seksual işjeňligi meseleleri babatda hem bejergi geçirýärler. Bu lukmanlaryň maslahatyny siz özüňiziň degişli Saglyk Öýleriňize, Bejeriş we Sagaldyş merkezlerine ýüz tutup alyp bilersiňiz.