Lukmançylyk boýunça Nobel baýragyny şu ýyl amerikan alymy Jeýms Allison bilen ýapon alymy Tasuku Hondzýo T-öýjükleri ulanmak bilen rak keselleriň immun bejeriş usulyny işläp düzendikleri üçin aldylar.

Adatça adamyň immun ulgamy (kesellere garşy durýan goraýjy ulgam) bedende uýtgän öýjükleri özbaşdak göžläp dargadýar we olara köpelmäge ýol bermeýär. Ýöne rak öýjüklerine bu tebigy goragy "aldama" başardýar we täze howply döremä ulalmaga mümkinçilik döredýär.

Alymlar Allison bilen Hondzýo rak öýjüklerini "aldap", olara immun ulgamyny togtatmaga mümkinçiligi bermezlik başartdy. Bu geçirlen işler ragyň bejergisinde uly açyş we öňegidişlik bolup, bu häsiýet täze dermän serişdeleriniň döredilmegine uly mümkinçilik berdi.

Habaryň iňlisçesi we çeşmesi: Turkmenistan: new findings on street food, NCDs risk factors and childhood obesity.

Bu habar häzire çenli diňe iňlis dilinde çap edildi. Habar Saglyk.org topary tarapyndan has köp sanly türkmenlere maglumat ýetirmek maksady bilen türkmen diline terjime edildi. Terjime üçin Bütindünýä Saglyk Guramasy bilen hyzmatdaşlyk edilmedi.

2018-nji ýylyň iýul aýynyň 18-22 aralygynda Türkmenistandaky Bütindünýa Saglyk guramasynyň (WHO) döwlet ofisi we BSG-nyň Ýokanç däl Keselleriň öňüni alýan, olara gözegçilik edýän Ýewropa ofisi köçe iýmitleri, ýokanç däl (red. ýürek-damar, rak, diabet, öýken) kesellerine eltýän faktorlar we çaga semizligi ugurlaryndan 3 sany barlagnamanyň ilkinji netijelerini aýan etdiler. Ol netijeler birnäçe üstünlikleriň, şol sanda, birnäçe aladalandyryjy ýagdaýlaryň hem üstüni açdy.

Jennet beýleki gyzlar ýalydy. Men oňa kiçiräkkä iňlis dili öwredýärdim. Ol hemme gyzlar ýaly mekdebe gidýärdi, öýünde ejesine kömek edýärdi. Ol okuwy gutaryp, hünär edinip, bagtly maşgala gurmagy arzuw edýärdi. Ýöne birden Jennediň durmuşy üýtgedi, käbir zatlar ugruna bolman başlady. Durmuş onuň isleýşi ýaly dowam etmedi. Jennet başyna inen kynçylyklara çykalgalaryň "iň garaňkysyny" saýlady, hawa, siz dogry düşündiňiz, ol öz janyna kast etdi.

Meniň pikirimçe, bu günki gün suisid, ýagny öz janyňa kast etmek ýurdumyzda uly bir heläkçilikleriň biri bolup durýar. Biriniň özüni öldürmegi ýa-da öldürmäge synanyşmagy baradaky habarlary ýygy-ýygydan eşidip durus. Meniň çaklamalaryma görä, ýurdumyzda suisid esasan hem ýaşlaryň arasynda dürli sebäpler bilen edilýär. Şowsuz söýgi, ene-ata bilen oňuşmazlyk we psihiki bozulmalar bu problemanyň giňden ýaýran sebäpleri bolup durýar. Bütindünýa Saglyk Guramasyna (WHO) görä, Türkmenistanda ýaş boýunça suisidiň derejesi 100 000 ilatdan 7.2 adam janyna kast edýär.

Güýz aýlary ýetip geldi, onuň yzysüre bolsa gyş pasly geler. Onuň bilen birlikde bizi möhüm işlerimizden alyp galyp, düşege ýatyrjak dümew hem peýda bolar. Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň hasabatlaryna görä, her ýyl 3-5 mln. adam dümew bilen keselleýär, epidemiýa döwründe onuň gaýraüzülmelerinden 300 müňden 650 müň aralygy adam ölýär.

Ondan goranmak üçin siz nämeler etmeli? Witamin serişdelerini, sarymsakdyr-sogan, limon almazdan öň – özwagtynda öňüni alyş sanjymyny alyň. Dümewe garşy waksinasiýanyň alynyş düzgünleri we wagty barada maglumaty siz ýaşaýan ýeriňiz boýunça Saglyk öýlerinden, maşgala lukmanyndan alyp bilýärsiňiz.

Öz daş keşbini, görküni daş-töweregindäki adamlaryň kabul edişi, garaýyşlary barada diňe gyzlar aladalanýarlarmy?

Ýok! Mediada, kitap-jurnallarda gyzlar hakda kän gürrüň edilsede, oglanlar hem öz görki, boý-syratlaryna degişli düşünjeler, basyşlar bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar. Jemgyýetde gyzlardan we oglanlardan edilýän talaplar tapawutlanýarlar. Şeýle düşünjeler her bir jemgyýetde ornaşan stereotiplere (zyýanly düşünjelere), erkek we aýal bedeniniň "bolmaly standartlaryna" esaslanýar.

Göräýmäge biziň her birimiz prezerwatiwleriň ulanylşy barada habarly ýaly. Ýöne onuň ulanylmagy bilen döräp biljek dürli ýagdaýlar babatda maglumatlary bolsa hemmeleriň bilmeýän bolmagy hem mümkindir.

Prezerwatiw haçan ulanylmaly?

Siziň bilşiňiz ýaly, prezerwatiw islenilmedik göwrelilikden goranmak we jyns gatnaşygy arkaly geçýän keselleriň, AIW ýokançlygynyň öňüni almak maksady bilen ulanylýar.

Uzak wagtdan bäri çaga isläp, birnäçe bejergilerden haýyr tapman oz çagalaryny dünýä indirmegi arzuw edýän çatynjalary maksadyna ýetirýän ekstrakorporal tohumlandyrma (EKT) usulydyr. Ýatgy boşlugyna tohumlandyrylan düwünçek goýlan badyna, zenany göwreliligiň alamatlaryna degişli soraglar biynjalyk edip başlaýar.

Ýetginjekleriň aglabasynyň ilkinji söýgi gatnaşyklary esasy tejribe bolup hyzmat edýär. Megerem, başga adam bilen araçägiňe üns bermekde ilkinji ädim söýgi gatnaşygynda ädilýär. Her bir fiziki ýakynlygy öz içine alýan gatnaşykda razyçylygyň (Adamyň her bir işi etmäge razy bolmagy. Razyçylyk bermek üçin adamyň zehini dury bolmaly. Ýagny serhoş, aklyna zeper ýeten ýa-da kanuna görä rugsat edilen ýaşdan kiçi bolmaly däl.) zerur bolşy ýaly, söýgi gatnaşygynda hem seniň möhüm hasaplaýan zatlaryň bolup biler. Öz islegleriňe düşünmegiň we şertleriň barada ýoldaşyň bilen gürleşmegiň welin birbada çylşyrymly gelmegi mümkin. Çäkleriňi anyklamak we olary ýoldaşyň bilen gürleşmek üçin aşakdaky ädimleri göz öňüne tutup bilersiň.

Ýatda sakla: sen islendik söýgi gatnaşygynda özüňi parahat we howpsuz duýmaga mynasypsyň.

"Salam lukman! Gyz jyns agzalaryny gyjyndyryp sypalanda gyzlyk perdesine zyýan ýetirip bilermi?"

"Hormatly lukman! Men durmuşa çykmadyk gyz. Jynsy gatnaşygy başlamok. Ýöne jyns agzalaryny sypalap, gyjynma endigi mende döredi. Degişli maglumat çeşmelerinden bu ýagdaýyň "masturbasiýa" diýip atlandyrylýandygyny bildim. Ol endik meniň durmuşa çykyp, çaga dogurma mümkinçiligime zyýanyny ýetirip bilermi?"

"Salam saýtyň lukmanlary? Durmuşa çykan aýalyň masturbasiýa bilen meşgullanmagy zyýanmy? Onuň meniň adamym bilen gatnaşyklaryma zyýanyny ýetirmegi mümkinmi?"

Saýtyň okyjylaryndan gelen soraglar.

Sen egindeşleriň ýanynda özüňi elmydama rahat duýýarmyň? Olaryň diline düşmezlik üçin okuwa ýa üýşmeleňe gidesiň gelmedik wagtyny ýadyňa sal. Belki bu ýagdaý seniň öz başyňdan geçen däldir, ýöne ýa özüň ýa dost-joralaryň başga biriniň üstünden gülüp görensiňiz.

Lakam dakmak, masgaralamak, ýaňsylamak, agzyna öýkünmek, badak atmak – ýönekeý göz bilen seretseň bu hereketler ýaşlaryň arasynda adaty zat ýaly bolup görünýär. Emma welin, bularyň hemmesi zyýansyz däldir. Hut şular ýaly, ilkibaşda adaty bolup görnüp, soňra ula ýazýan "üns alamatlary" sebäpli müňlerçe ýaşlaryň okuw, dostluk we şahsy durmuşy zaýalanýar.