Biologiki sazlaşmalar – bu adamynyň ýaşaýyş hyjuwynyň ýokarlanmagyny ýa-da peselmegini aňladýan düşünjedir. Biologiki "sagatlarymyzyň" işjeňligine baglylykda, adamlar işjeňligi giç wagty ýa-da tersine, ir çagy ýokarlanýan toparlara bölünýärler. Ondan başga-da, seksual biologiki sazlaşmalar hem tapawutlandyrylýandyr. Hut şol sazlaşmalaryň deň gelmegi hem maşgalanyň berkligini üpjün edip biljek "açar" bolup durýandyr. Ýöne ilkibaşdan erkekleriň we aýallaryň seksual sazlaşygynyň dürli bolmagy, bu kynçylygyň esasy tarapy bolup durýar.

NÄME ÜÇIN ŞEÝLE BOLÝAR?

Isleg bildirip, adamsyna ýakynlaşan wagty onuň eýýäm horlap düýş görüp ýatanyny syn edýän aýallar az däldir. Aýalynyň haýdap irden turup, çagalary mekdebe ugratmaly wagty bolsa, mähirli sypalamalary bilen ony "lezzetli gatnaşyga" çagyrýan erkekler hem az bolmasa gerek. Bu aýratynlyklar oňaýsyzlyk döretse-de, biologiki jähtden kanunalaýykdyr: aýal seksuallygynyň ýokarlanmagy 22 sagada, erkekleriňki bolsa – ir çagynyň 7-9 sagadyna gabat gelýändir. Irden sagat 7-de erkeklik jyns gormonlarynyň işjeňligi kadadan 20% ýokary bolsa, eýýäm sagat 9-da gormonlaryň işjeňligi 50%-e ýokarlanýandyr. Biologiki "sagatlar" aralyk beýnide "işe girizilip", gormonlaryň täsirine bagly, juda çylşyrymly fiziologiki hadysa bolup durýandyr.

"Arassaçylyk – saglygyň girewidir" diýlip aýdylýan söz, durmuşymyzyň uly we wajyp ýörelgeleriniň biri bolup durýandyr. Adamzat döräli bäri öz saglygyna durmuşynda uly ähmiýetli orunlaryň birini beripdir. Arassaçylyk adamyň saglygy we gelşigi, medeniýetiniň aýrylmaz bölegidir.

Arassa ýüzli, eşikli uly adamyny, ýaş oglan-gyzlary, çagajyklary göreniňde kalbyň nähili göterilýär, gözüň dokunýar. Uzak wagtlardan bäri, arassaçylyk medeniýeti medeniýetiň bir bölegi nukdaýnazaryndan ykrar edilendir. Görnükli rus lukmany Semaşka "Sanitariýa medeniýeti bolmazdan, başga medeniýet bolup bilmez" diýip, arassaçylyk medeniýetiniň wajyplygyny örän ýerlikli aýdypdyr. Bu medeniýeti çaganyň gursagyna ýaşlykdan guýmaga başlamaly. Ol medeniýet bilen çaga ulalyp, ömrüniň ahyryna çenli ony durmuşynyň hemrasyna öwürmeli.

Adamzat durmuşynda, jemgyýetde, özara gatnaşyklarda, maşgalada yzygiderli ýa-da wagtal-wagtal döreýän düşünişmezlikleri, gaty görüşmeleri, öýke-kineleri biziň her birimiz başdan geçiren bolsak gerek. Tötänlikden kimdir biriniň göwnüne degip, soňra ondan nähili ýol bilen, haýsy usul bilen ötünç soramaklygyň görnüşlerini aňymyzda agtaran halatlarymyz hem az bolan däldir. Şeýle ýagdaýlarda gatnaşyklarymyzy saklamak maksady bilen, şeýle hem gatnaşyklary dargydyjy öýke-kinäni aradan aýyrmaklyk üçin ötünç soramaklyk hökmanydyr. Türkmen halkymyzda ötünç soramaklyk ýa-da bolmasa ýaşulylarymyzyň arada dörän öýke-kinäni aýyrmaklyk maksady bilen, töwella barmaklygy ýaly ýagdaýlar asyrlaryň jümmüşinden häzirki günlere, türkmençiligimiziň bir bölegi bolup gelip ýetendir.

Adamyň ruhy saglygy köp babatda onuň başga adamlar bilen gatnaşygynyň hiline bagly bolup durýar. Gartaşan adamlar bilen gatnaşygy saklamagyň we söhbetdeş bolmagyň hem öz aýratynlyklary bolýar. Ýyllar arka atyldygyça, gartaşan adamlaryň saglygy düýpli fiziologiki üýtgeşmelere sezewar bolup, olar bilen saklanýan aragatnaşygy hem kynlaşdyryp bilýändir.

Bütündünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň we gerontologlaryň birleşiginiň kabul eden bölünmesine görä, gartaşan adamlara – 60-74 ýaşlylar, garrylara – 75-90 ýaşly adamlar, uzak ýaşaýjylara bolsa – 90 ýaşdan ulular degişli edilýändir.

Saçyň düşmezligine, onuň wagtyndan öň çalarmazlygyna, ýene-de şuňa meňzeş kynçylyklaryň ýüze çykmazlygyna bolan isleg erkek adamlaryň hemişelik hemrasy bolýar. Ýöne olar gündelik durmuşlarynda özlerini mümkin boldugyça saçlary tiz düşer yaly, basym çalarar ýaly ýa-da bolmasa şuňa meňzeş kynçylyklar ýüze çykar ýaly edip alyp barýandyklaryna asla düşünmeýärler. Erkek kişileriň saçlaryna ideg etjek bolup, tersine ideg edip bilmän göýberýan esasy ýalňyşlyklaryny seljerip göreliň.

№1 ÝALŇYŞLYK. SAÇYŇ DÜŞMEGI.

Başlanýan okuw ýylynyň öňsyrasynda biz iň gowy arzuwlar bilen çagalarymyzy mekdebe taýynlaýarys. Şadyýan we şeýle ýatdan çykmajak tomusky dynç alyş rugsadyndan soň, mekdep düzgünine uýgunlaşma her bir çagadan belli bir wagt çägini we gün tertibiniň üýtgedilmegini talap edýändir. Eger çaga mekdebe ilkinji gezek gitmeýän bolsa, dynç alyşdan soň öňden tanyş täze gün tertibine basym uýgunlaşyp biler.

Mekdebe birinji gezek gadam basýan körpejeleriň täze mekdep we ýaşaýyş düzgünine uýgunlaşmagy adatça 3-4 hepdeden 2-3 aý dowamlylykdaky möhleti talap edip biler. Bu döwürde ene-atalardan çaga has hem ünsli bolma we mugallymlar bilen aragatnaşyk saklama talap edilýändir.

Bu gün hemişe ykjam we şadyýan Gözeliň daş-töweregi bilen hiç seri ýokdy. Bölüm müdüriniň beren tabşyryklaryny ýatlamak üçin ünsüni jemlemäge edýän synanşyklary başa baranokdy. Müşderler bilen iş haýal gidýärdi. Wagtyň geçmegi bilen Gözel olary diňlemeýändigini we käbir soraglary gaýtalap soraýandygyny aňşyryp utandy. Howsaladan we gynançdan dolan ýüregi ýarylyp, hemmelere onuň hasratyny äşgär etmäge synanyşjak ýaly bolup göründi.

Ol adamsy Myrat bilen bagtly ýaşaýardy. Iň bolmanda şu güne çenli ol şeýle hasaplaýardy. Myrat uly hojalyk birleşmesinde baş inženeriň wezipesini ýerine ýetirýär. Olaryň iki çagasy ösüp gelýär. Köp ýyllar hususy jaýsyzlykdan kösenip ýaşan maşgala ýaňy-ýakyn täze jaýa göçüpdiler. Ilki bilen maşgalanyň bähbidini ileri tutýan we adamsyny çyn ýüregi bilen söýýän hem-de sylaýan Gözel üçin Myratdan ýakyn we eziz adam ýokdy.

Öý bikeleriniň köpüsi, amatlylygy sebäpli taýyn naharlary we önümleri öň ulanylan plastik gaplarda (suwdan ýa-da doňdurmadan boşan gaplar) saklaýarlar.

Bu gaplar ulanmaga oňaýly bolsa-da, howpsuz däldir. Ulanylan gaplary zyňmaga dözmeseňiz hem, olary aşhana hajatlary üçin ulanmaň. Şübhelenýän bolsaňyz – gaplarda görkezilen ýörite şertli belgileri okaň.

Iýmit bilen galtaşýan plastik sanitar-gigiýenik barlaglardan geçirilýär we sertifikatlaşdyrylýar. Plastik gap-gaçlaryny öndüriji öz önümlerini belgilemäge (markirlemäge) borçludyr. Iýmit üçin ulanylýan plastikde "bulgur we çarşak" (1) şekilli belgi bolmaly. Bu belgiden başga-da, plastik gaplaryň sowuk ýa-da gyzgyn iýmit üçin, mikrotolkunly peçler ýa-da doňdurmak üçin ulanylmaga niýetlenendigi hem görkezilýär. Mysal üçin, "garjagazyň" (2) şekili plastik gabynyň doňdurmak üçin ulanylyp boljakdygyny, "tolkunly peç" (3) şekili bolsa plastik gabynyň mikrotolkunly peçde ulanylyp boljakdygyny aňladýar. "Tarelka we akyp duran duşyň" (4) şekili plastik gaby gap-gaç ýuwýan maşynda ýuwup bolýandygyny görkezýär.

Türkmen halkymyzyň edebi dil sandygy söz baýlygyny özünde saklap, asyrlaryň dowamyndan bu günki günlere ýetipdir. Elbet-de şahandaz ata-babalarymyzdan gelýän, nakyllar, parasatly sözler, aýtgylar olaryň ylymdan habarly bolandyklaryny aýdyňlaşdyrýandyr. Türkmen dilimizde "bagyr awusy", "bagra basmak", "bagryň badaşmak", "bagryňy ýakmak", "gara bagyr", "bagrymdan önen bala" ýaly durnukly söz düzümleriniň ulanylşyna gepleşigimizde ýygy-ýygydan duş gelýäris. Şeýle hem bolsa, bu sözleriň göçme manyda getirilýändigini hemmämiz bilýändiris. Çaganyň enesiniň içinde, bagyr astynda 9 aýlap göterilip ýagty jahana gelýändigi hem anyk zat. Hut şu jähtden "bagrymdan önen bala" ýaly frazeologizmler hem döräpdir.

Geçen asyrda stomotologiýanyň ortopediýa ugrunda dişleri üýtgedip salmakda köp üýtgeşiklikler bolup geçdi. Tehnologiýanyň ösmegi we täze materiallaryň döredilmegi bilen, dişleriň öz fiziologiki işini berjaý etmäge we tebigy görnüşlerini saklamaga mümkinçilik berýän birnäçe ylmy öňe gidişlikler amala aşyryldy. Mundan başga hem, diş protezleriniň äňiň kadaly işleýşini üpjün edip, ulanylan wagtynda oňaýsyz ýagdaýlaryň bolmazlygy üçin köp zatlar göz öňünde tutuldy we olaryň üstünde işlenilip gelinýär. Dişleriň protezirlenmegi agyz boşlugynda sagaldyş işlerini geçirmek bilen alynyp barylýar: protez ýasamak üçin ýaramlylygy bolmadyk zaýa, bozulan dişler sogrulýar, kariýes bilen şikeslenen dişler bejerilip, ýörite petikleýji serişdeler (plomba göýma) bilen petiklenýär.