Bu häsiýet wagtal-wagtal adamlaryň köpüsinde ýüze çykýar: kimdir biriniň mertebesini peseltmek, onuň kemçiligini ulaldyp görkezmek, göwnüne degmek ýa-da özgäniň eden işiniň ähmiýetini peseltmek. Şeýle adamlara, megerem siz öz ýaşaýan jaýyňyzda, dükanda nobata durkaňyz, jemgyýetçilik transportynda, iş ýeriňizde ýygy duşýan bolsaňyz gerek. Aragatnaşyklaryň seýle görnüşini maşgalada hem synlama bolýandyr.

Käbir adamlar üçin özgäniň gymmatyny gaçyryp, ony tankytlama häsiýetini saklamak, aragatnaşyk saklamagyň ýeke-täk nusgasyna öwrülýär. Üstesine-de, olar özüni alyp barşynyň nädogrudygyny hem aňmaýarlar, meseläniň başga çözgüdiniň bardygyny göz öňüne-de getirip bilmeýärler.

Telewizoryň ekranyndan size gülüp bakýan, şadyýan we bagtyýar kinoýyldyzlaryň gözüňi gamaşdyryjy akja dişlerini görenimizde, bizde hem şeýle dişlere eýe bolma arzuwy döreýär. Häzir sagdyn, arassa we akja dişler ýokary medeniýetliligiň, başarjaňlygyň, sagdynlygyň hem-de üstünliklere eýe bolan adamyny sypatlandyrýan alamat höküminde kabul edilýändir. Şeýle dişlere eýe bolmak üçin adamlar köp usullary ulanýarlar. Stomatolog lukmanlary hem bu meselede belli bir netijäni gazanmak üçin, häzirki zaman täze usullaryň ençemesini hödürleýärler. Eýsem, ol usullaryň haýsysy has peýdalyka?

Bedeniň kesellere garşy göreşmäge kömek edýän (Immun ulgamy) ulgamynyň işini ýokarlandyrmak, aýratyn hem çagalar üçin, keseliň ýiti, ýygy ýüze çykýan we dowamly keselleriň beterleşýän döwründe örän zerurdyr. Eger bedeniň kesellerden goranmak ukyby ýokary bolsa, güýz-gyş paslynda wiruslaryň döredýän keselleri beden üçin gorkuly bolmaýar. Wirus keselleri gowşak immunitetli adamlar, ylaýta-da gowşak immunitetli çagalar, gartaşan adamlar üçin howpludyr. Şol sebäpli hem, öz bedeniňiziň goraglylyk ulgamyny berkidýän çärelerden habarly bolup, olary hemişe berjaý etme, sizi üznüksiz keselçilik ýagdaýynda galmadan halas edip biler.

Keselleriň ýüze çykyş alamatlaryny anyk bilip, gymmatly wagty ýitirmän, hökmany ýagdaýda bedeni tapdan düşürýän ýiti respirator wirusly kesellerini bejerme möhümdir.

9-14 ýaş aralygyndaky ýetginjeklerde "geçiş" ýa-da "özgermeler" döwri başlanýar.

Bu döwür jynsy taýdan kämilleşme diýlip atlandyrylýp, şol wagt ýetginjegiň bedeninde birnäçe fiziologik we psihologik üýtgeşmeler bolup geçýär:

► sesiň üýtgemegi;

► deri we ýag mäzleri has işjeňleşýär. Şol sebäpli hem, ýetginjegiň ýüzünde örgün we düwürtikler döreýär;

► goltukda we daşky jyns agzalarynda gyl örtügi çykyp başlaýar. Oglanlaryň ýüzünde we döşünde tüý örtügi ösýär. Tüýüň köp ýa-da az çykmagy nesil yzarlaýjylyk we endokrin faktorlara bagly bolýar.

Ýaňy ýakynda gyssanyp bir maşyna münmeli boldum. Öňki oturgyçda oturmaly bolanym üçin, kemeri alyp dakmana synanşyk edemde sürüji maňa: "Jigim, kemeriň dakylýan ýeri döwük. Ýöne öňüňe ataýsana. Ýoldaky gözegçiler zat diýmese borla" diýip, maňa ýüzlendi. Men ýylgyryp onuň bilen razylaşsam hem, özümi wagtlaýyn howp astyna salýandygyma düşünýärdim...

Aragatnaşyklaryň we habarlaşmagyň täze tehnologik usullary adamlaryň has oňat okamagyna, işlemegine, täze maglumatlary almagyna, wagtlaryny gyzykly geçirmeklerine mümkinçilik berýär. Emma internetiň we öýjükli aragatnaşyk serişdeleriniň adam saglygyna ýetirýän ýaramaz täsiriniň bardygyny bilmek zerurdyr. Şu döwürde internet bilen iş salyşmaýan ýa-da öýjükli telefon ulanmaýan adamlary barmak basyp sanaýmaly diýsek ýalňyşmarys. Hemişe diýen ýaly eýesiniň ýanyndaky telefonyň we internetiň täze psihiki keselleriniň döremegine sebäp bolýandygyny lukmanlar şu wagta çenli äşgär etmändiler. Aşakda iň ýaýran we indi inkär edilmeýän kynçylyklar baradaky maglumat beýan edilendir.

Megerem, çaga terbiýesi biziň durmuşymyzda ýerine ýetirmeli bolýan wezipelerimiziň iň jogapkärlisi we çylşyrymlysy bolsa gerek. Köp derejede bu ýagdaý döwrüň özgermegi bilen baglanşyklydyr. Biziň çagalarymyz häli-şindi düşünmesi kyn bolan meseleler bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar, ata-enelere bolsa olary düşündirmek kyn düşýär. Çaga terbiýesi bilen meşgullanýan adamlaryň köpüsi, uly adamlar bilen bagly meseleleri, şol sanda söýgi we jynsy gatnaşyklar baradaky gürrüňi çagalar bilen alyp barmagyň zerurlygy ýok diýip hasaplaýarlar. Belki siz ol pikir bilen razylaşýansyňyz, ýöne siz entek oýlanýançaňyz, çagaňyzyň özüni gyzyklandyrýan soraglaryň jogabyny telewideniýe arkaly, kinofilmlerden, žurnallardan, internetden ýa-da mekdep dostlaryndan almagy mümkindir. Bu ýagdaýda bolsa ata-ene çagasyna dogry maglumat bermek mümkinçiligini ýitirýär, onuň başga ýerden alan maglumatlarynyň durmuşda ulanylmagy bolsa, siziň maşgala gymmatlyklaryňyz, ahlak prinsipleriňiz bilen gabat gelmezligi ähtimaldyr.

Men öz sözümi durmuşda ýüzbe-ýüz bolnan iki wakany beýan etmekden başlamakçy.

...Ýakynlykda nähoşlap, öz saglygymy barladyp, bejergi çärelerini kabul edeýin diýip şäherimizdäki adygan saglyk edaralarynyň birine ýüz tutdym. Lukmanyň kabul ediş otagyna ýolladylar. Lukman salamyma zordan jogap berip, oturmagy talap etdi. Şol wagt hem lukmanyň el telefony jyňňyrdady. Jaňyň gyssagly habar däldigini gepleşikden doly aňlamak bolýardy. Onda-da, lukmanyň iş ýerindedigi ýadyndan çykdy öýdýän, ep-esli gepleşdi. Ýaňy bir telefony goýup, maňa ýüzlenende bir zenan kärdeşi gelip, bazara gidendigini näme alandygyny, harydyň hili, bahasy barada habar berip gitdi. Ahyryn maňa gezek ýetdi. Men arzymy, näme sebäp bilen gelendigimi aýtdym. Lukman meniň şol wagtky saglygymyň nä ýagdaýdadygyny kesgitlemän, bir topar kagyzy dolduryp, barlag otaglaryna ýollady. Baran barlag otaglarym EKG, USB... we beýleki derňewleri geçirýän lukmanlaryň ýüzlerinden "gar" ýagýar, zorlyk bilen iş ýerlerinde oturdylan ýaly, geplänoklar. Käsi salamyňy alsa, käsi alanok. Edil dymyşlyk yglan edilen ýaly. Şol wagt barlagyň netijesi bilen gyzyklanyp soranymda: "Lukman aýdar" diýip, gödek jogap berýärler. Ýüzüňe urlan ýaly, soranyňa puşman edýärsiň...

Biz hemişe möwç alyp, öňe dyňzap barýan durmuş akymynyň ugry bilen hereket edip barýarys. Bir tarapdan şeýle bolmaly hem ýaly. Ýöne näme üçindir 10-15 ýyl ozal berk we agzybir maşgalada höküm süren söýgi hyjuwy ýatyşyp, är-aýal ýatakhanasyna sowuklyk we durgunlylyk aralaşýar. Söýgi duýgusy öçmedik hem bolsa, söýgi agşamlaryny öňki mähir we hyjuw bilen geçirmäge isleg hem bolanok, ýeterlik güýç hem galanok. Maşgaladaky seksual gatnaşyklar belli bir galypa salnyp, ol belli bir tertipde geçirilýär. Biz söýgi gatnaşyklaryny geçirmä, maşgalada göz öňüne tutulýan borçlulygy ýerine ýetirme ýaly garaýarys.

Lukmançylykda jynsy islegiň ýüze çykyş ugrunyň we ony kanagatlandyrmagyň şertleriniň bozulmalaryny jynsy azgynlyk, jynsy perwersiýa ( lat. "perversio" – öwrülme) diýip atlandyrýarlar. Jynsy perwersiýalar jynsy islegiň ýüze çykyş häsiýetiniň bozulmalaryna degişli edilip, adamynyň jynsy kanagatlanma adaty bolmadyk usulyň kömegi esasynda ýetýändigi bilen häsiýetlendirilýär.

Olara jynsy gatnaşyklar üçin adaty bolmadyk özüňi alyp barma häsiýetiniň ýüze çykmagy ýaly bozulmalar degişlidir. Bu topara jynsy gatnaşyk geçirýän ýoldaşyňa ezýet berme arkaly (sadizm) ýa-da tersine, ol tarapdan ezýet, agyry duýup seksual kanagatlanmany alma degişli edilip bilner. Psihologlaryň bellemegine görä, mazohizmiň emele gelmeginiň düýp sebäbi, adama temmi berme ýa-da zulum edilmegi netijesinde onda alaçsyzlyk duýgusynyň döräp, ömürlik emosional yz galdyrmasy bolup biler.