Ýokançly keselleriň ýaýramagynyň öňüni almakda waksinalar (sanjymlar) aýgytly rol oýnaýarlar. Häzirki wagtda dünýäde 30-dan köp ölüm howply ýokançlyklardan we kesellerden waksinanyň kömegi bilen goranyp bolýar. Waksinalar ýylda 3.5-5 million adamy ölümden halas edýärler.

Tomsuň soňlanmagy ene-atalaryň we çagalaryň ikisinde hem ençeme duýgulary oýaryp bilýär. Bu döwürde ilkinji bilen ene-atalaryň özleri özlerini rahat alyp barsalar çagalarynyň hem täze okuw ýylyna arkaýyn başlamaklaryna iň uly kömek etdikleri bolar. Şeýle-de, hünärmenler ýylyň üstünlikli geçmegi üçin stresi, tolgunmany we ynamsyzlygy azaldyp biljek üç maslahaty berýärler.

Bütindünýä saglygy goraýyş guramasy (BSGG) öz hyzmatdaşlary bilen bilelikde 1988-nji ýylda poliomiýeliti doly ýok etmegiň ugruna çykdy. Şondan bäri birnäçe gezek keseliň ýok edilmegine örän golaý gelindi – meselem, 2021-nji ýylda diňe 5 sany poliomiýelit hadysasy hasaba alyndy we olar hem diňe Owganystanda we Päkistanda ýüze çykypdy. Emma, ondan bäri hadysalar ýene artyp, olaryň sany geçen ýyl 99-a ýetdi.

Poliomiýelit keseli esasan 5 ýaşdan kiçi çagalara güýçli ýokuşyp, birnäçe sagadyň içinde bejerip bolmajak derejede ysmazlyga eltýär. Dünýäde diňe iki ýurtda, Owganystanda we Päkistanda, poliomiýelitiň ýaýramasy hiç haçan togtamady.

Esasy faktlar:

↪ Salmonella bakteriýasy dünýäde içgeçme hadysalarynyň dörtden birine sebäpkärdir.

↪ Salmonella bakteriýasynyň döredýän keseline salmonellez diýilýär. Salmonellez hadysalarynyň köpüsi ýeňil geçýär, emma kä halatlarda ol ölüm howply hem bolup bilýär.

↪ Antibiotiklere durnuklylyk dünýäde uly saglyk meseleleriniň biri. Salmonellanyň hem käbir görnüşleri antibiotiklere durnuklylyk görkezip başlady.

↪ Iýmit bilen baglanyşykly arassaçylyk-gigiýena kadalaryny berjaý etmek (meselem, nahary mazaly bişirmek) salmonelleziň öňüni almagyň bir usulydyr.

Kyrk ýaşlardan soňra, beýnimiz assa-ýuwaş agsaklaşýar. Her ýyl reaksiýa görkezýän wagtymyz birnäçe millisekunt artýar, zatlary ýatda saklamak ukybymyz ujypsyz derejede hem bolsa peselýär. Bu alamatlar käte alsgeýmer ýaly keselleriň irki habarçysy bolup bilse-de, köplenç olar kesel alamaty däl-de, adaty adamlaryň gartaşmagynyň tebigy bölegidir.

700 müňden gowrak gartaşan adamlardan alnan kognitiw synaglaryň netijeleri hem muňa güwä geçýär. Emma, olaryň bir böleginiň beýnileri özlerinden 30 ýaş kiçi adamlaryň beýnileri kimin çeýelik görkezipdir. Ylmy barlagçylar bu adamlaryň beýnileriniň ýaş saklanmagynda genetikadan başga nämeleriň möhüm rol oýnaýandygyny öwrendiler.

Waksina almaga ýaýdanýanlaryň sany dünýä ýüzünde köpelýär, emma ylmy barlaglar olaryň soraglaryna nähili jogap berip boljakdygynyň anyk usullaryny ýüze çykardylar.

COVID-19 pandemiýasynda gözegçilik geçirilen 55 ýurduň 52-sinde çagalara berilýän sanjymlara bolan ynam peselipdir. Meselem, ABŞ-da ene-atalaryň 20%-i waksinalar barada şübhelenýärler – bu bolsa ýurtda 2025-nji ýylda gyzamyk ýokanjynyň ýaýramagyna we 3 sany sanjym almadyk kişiniň ölmegine getirdi.

"Stres ölçenilmese, oňa çäre görüp hem bolmaýar" diýip, Kaliforniýa Uniwersitetindäki kliniki psiholog Slawik belleýär.

Ençeme ylmy barlaglar bedende döreýän gysga wagtlyk stresiň (meselem, sport bilen meşgullanmak) saglyk üçin peýdalydygyny görkezýär, emma yzy üzülmeýän stres ýürek keselleri, rak keselleri, beýnä gan inme (insult), dem alyş ýollarynyň bozulmalary, suisid we beýleki adam ölümleriniň sebäpleriniň döremesine goşant goşýar. Kä ýagdaýlarda uzak dowam edýän stres bir keseliň döremegine ýol açsa, beýleki ýagdaýlarda ol bar bolan keseli beterleşdirýär. Ýa-da bolmasa, strese çäre görmek üçin edilýän nädogry hereketler hroniki keselleriň ýüze çykmagyna goşant goşýar.

Häzirki wagtda dünýä ýüzünde stres artyp barýar. 2007-09 aralygynda resessiýa döwründe stres hem ýokarlanypdy. Ol COVID-19 pandemiýasynda hem ýene ýokarlandy.

Hemme ýerde görüp gözümiz öwrenişen, ejiz we känbir zyýansyz ýaly görünselerem, çybynlar jandarlaryň içinde iň köp adam öldürýän jandarlardyr.

Ylmy barlagçylaryň aýtmagyna görä, bütindünýä maýylganlygy we beýleki faktorlar sebäpli ABŞ-da, Merkezi we Günorta Amerikada we Ýewropada çybynlaryň ýaýradýan keselleri köpelýär. Ol keselleriň iň köp duş gelýänleri: zika, malýariýa (gyzzyrma) we deň.

Emma her bir adam özüni birnäçe ýollar bilen çybynlaryň çakmagyndan gorap biler.

Bilmeli faktlar

↪ 60 ýaşdan geçen adamlaryň her alty sanysyndan biri geçen ýylyň dowamynda köpçülik ýerlerinde zulumyň haýsy hem bolsa bir görnüşine duçar bolupdyrlar.

↪ Gartaşan adamlara garşy zulumyň derejesi garrylar öýlerinde we olara uzak möhletleýin ideg edilýän ýerlerde has ýokary.

↪ Gartaşan adamlara edilýän zulum çynlakaý fiziki şikeslere we psihologik bozulmalara sebäp bolup bilýär.

↪ Dünýä ýüzünde, esasan-da ösüp barýan döwletlerde gartaşanlara edilýän zulum we onuň nädip öňüni almalydygy barada bilinýän zatlar örän az.

Kesellere gözegçilik, maglumatlaryň ýaşyrylmagy we sanlaryň aç-açansyzlygy Türkmenistanyň saglygy goraýyş ulgamynda esasy meseleler bolup galýar. Halkara guramalar tarapyndan gozgalýan ýurda degişli meseleleri milli edaralar öz internet saýtlarynda ýa-da köpçülikleýin habar beriş ulgamlarynda ilata ýetirmeýärler. Şonuň üçin-de, Türkmenistanyň saglygy goraýyş ulgamynyň ýagdaýy barada halkara guramalaryň hasabatlaryny we proýektlerini okap, biraz düşünje almak mümkin.