3000-den köp ýetginjegiň gatnaşmagynda geçirilen ylmy barlag agşam ir ýerine geçýän we gije uzak ýatýan ýetginjekleriň giç we az ýatýanlar bilen deňeşdireniňde ukudaky ýürek uruş tizliginiň pesdiginiň we okamakda, sözleri öwrenmekde, mesele işlemekde we beýleki zehin soraglaryny çözmekde has ýokary netijeleri görkezýändikleriniň üstüni açdy.

Gije gowy uky almak asyrlarboýy gowy kognitiw başarnyklar (öwrenmek, ýatda saklamak, pikirlenmek we mesele çözmek) bilen baglanyşdyrylan hem bolsa, alymlar heniz hem adamyň ýetginjeklik döwründe, ýagny beýnide möhüm özgermeleriň bolup geçýän döwründe ýeterlik uky almazlygyň täsirlerini öwrenmäge çalyşýarlar.

Soňky ýyllarda dyrnak laklarynyň görnüşleri we durujylygy barha özgerdi. Şol bir wagtda, olaryň howpsuzlygy barada hem ulanyjylaryň soraglary artyp başlady. Garward Lukmançylyk mekdebiniň dermatolog hünärmenleri dyrnak laklarynyň esasy görnüşleri we olaryň hersiniň gowy we ýaramaz taraplary barada gürrüň berdiler.

Bu ýaz pasly Merkezi Aziýa ýurtlary üçin gaty bir salkyn geçmeýär. Ýurtlaryň bäşisi hem soňky üç aýda adatdan daşary derejede ýokary temperaturalary başdan geçirýärler.

Öt halta uly bolmadyk içi boşlukly beden agzasy bolup, bagryň içki tarapyndaky çukurjykda ýerleşýändir. Öt haltanyň esasy işiniň biri hem, bagryň işläp çykarýan ödüni goýaldyp saklamakdyr. Bir gije-gündiziň dowamynda adam bedeninde ortaça 500-1200 ml. golaý öt işlenip çykarylýar. Şeýle hem, öt halta ödi umumy öt ýodajygyndan onikibarmak içegä geçirmek işini hem amala aşyrýar.

Bütin dünýäde alkogol ýaşlaryň arasynda iň köp ulanylýan psihoaktiw serişdedir (beýniň işleýşini, keýpiňi, pikirleriňi, garaýşyňy, duýgularyňy, özüňi alyp barşyňy üýtgedip bilýän serişde). Türkmenistany hem öz içine alýan BSGG-nyň Ýewropa sebitinde alkogol kabul edýän 15-19 ýaşlylaryň göterimi 2005-nji ýyldan bäri 40%-den ýokary bolup galýar. Ýaşlaryň arasynda köp alkogol içmek we ony yzygiderli aşa köp kabul etmek jemgyýetçilik saglygyna howp salýan meseleleriň biridir. Alkogol içmäge ir başlamak adamyň bütin ömrüne täsirini ýetirýär.

Alkogol ýaş adamlaryň beýnisiniň ösüşine zyýan berip, onuň alkogola baglanma ähtimallygynyň ýokarlanmagyna, okuwa we öwrenmäge höwesiniň gaçmagyna, töwekgelçilikli jynsy hereketlere we zulumly hereletlere baş goşmaga iterip bilýär.

Biz plastik dünýäde ýaşaýarys. Birleşen Milletler Guramasyna görä, dünýäde ýylda 460 million tonna plastik öndürilýär. Mikroplastikleriň dürli ýollar bilen bedenimize düşmesi bolsa barha has köp alymlary aladalandyrýar.

Plastikleriň içimize giriş ýollarynyň biri hem iýmit bilendir. Diňe bir iýmitiň üsti bilen hem däl, eýsem olar iýmit taýýarlamak, saklamak we iýmek üçin ulanýan dürli esbaplarymyzdan iýmitimize düşýärler. Öýde nahar bişirýänleriň köpüsi plastik gapaklarda kesip-dograýarlar, plastik gaplarda iýmit gyzdyrýarlar, plastik esbaplar bilen nahar bişirýärler, plastik gaplarda we streçlerde iýmit gaplaýarlar, gap-gaç ýuwujy maşynlarda plastik daşly sodalary ulanýarlar – bularyň ählisi mikroplastikleriň bedene düşmesine oňaýly şert döredýär.

"Pylan lukman gowy leçeniýalar ýazyp berýär, hökman şoňa görün"; "Bütin maşgalamyzy diňe pylan doktora ynanýarys"; "Onuň gapysy hemişe adamdan doly, ol örän ökde"; "Pylan doktor meni gowy bejerdi, senem bejerer" ýaly maslahatlardyr teswirler jemgyýetimizde hiç kime nätanyş däl bolsa gerek. Biz köplenç lukman gözlänimizde diňe başgalaryň salgylanmalaryna bil baglaýarys. Emma, bir lukmanyň diňe bir öz işine ökde däl, eýsem saňa iň laýyk lukmandygyny anyklamak üçin başgalaryň pikirleri ýeterlikmikä? Elbetde, ýeterlik däl. Lukmanyň öz käriniň ussadydygyny görkezýän başga-da 6 alamat bar.

Dünýä ýüzünde şäherler okuw, iş we dürli mümkinçilikler bilen barha köp sanly ýaşlary özüne çekýärler. Geçen ýyl Natur žurnalynda çap edilen ylmy derňew işi şäherleriň ýetginjekleriň (10-19 ýaş) we ýaşlaryň (15-24 ýaş) psihiki saglygyna ýaramly aýratynlyklaryny anyklady. Derňew dürli ugurlaryň hünärmen toparlary tarapyndan halkara derejede geçirilip, onuň netijeleri 400-den gowrak ýetginjeklerden we ýaşlardan ýygnalan soragnamanyň jogaplaryna esaslanýar. Soragnama gatnaşyjylara görä, ýetginjekleriň we ýaşlaryň psihiki saglygy üçin şäherleriň esasy 6 aýratynlygy bolmaly:

Soňky ýyllarda emeli intellekt (EI) ulgamlary özlerini adam psihoterapewtleri, şepagat uýalary we başga dürli saglyk professionallary hökmünde görkezip başladylar – we häzire çenli bu ulgamlary ýöredýän kompaniýalar çynlakaý jogapkärçilige çekilmediler.

Köp adam eýýäm psihiki goldaw almak üçin EI çatbotlaryna ýüz tutýarlar. Şol bir wagtda hem, ulanyjylaryň köpüsi, esasan-da sanly sowatlylygy pes adamlar we çagalar çatbotlary hakyky adamdan tapawutlandyrmakda kynçylyk çekip bilerler.

Plastikleriň düzüminde azyndan 16000 himikatlar bolup, olaryň 80%-den köpüsiniň zäherlilik derejesi hiç haçan ölçenilmedi.

20-nji asyryň ortalaryndan häzire çenli dünýäde 8-10 milliard tonna plastik öndürildi we olaryň 75% golaýy heniz hem daşky gurşawymyzda gezip ýör.

Mikroplastikler adamlaryň öýjüklerine hem düşüp bilýärler.