Haçanda biziň keselhanamyzda köp ýyldan bäri işläp ýören tejribeli, halypa lukmanymyz işden gidende, men ondan onuň gitmesiniň sebäbini sorapdym. Ol: "Men öz kärimden peýdalanyp köp zatlar öwrendim, adamlara hem köp peýda getirdimmikäm diýip pikir edýärin. Men hünär abraýynam, sylagam, görüpligem gördüm. Özümi boşan küýze ýaly duýýaryn. Säginip, töwerek-daşyňa seretmäge wagt geldi" diýip jogap beripdi. Men ol wagtlar bu sözleriň manysyny aňşyryp bilmedigem bolsam, ençeme ýyl geçenden soň halypa lukmanda hünärmenlik ýanmasynyň bolup geçendigine düşünip galdym.

Anal jynsy gatnaşygy hem, edil oral jynsy gatnaşygy ýaly jynsy gatnaşyklaryň adaty däl görnüşine degişli edilýändir. Bu gatnaşyk ujyt artbujaga (anusa) salnyp geçirilýändir. Bu gatnaşyk kä jübütler üçin üýtgeşik bolup görünse hem, saglyk üçin howply taraplary barada habardar bolmaly. Göni içegäniň adaty bolmagyk ýokançlyklary erkek jyns agzalaryna düşüp, dürli sowuklama kesellerini döredip bilseler, gödek geçirlen jynsy gatnaşyk artbujagyň nemli gatlagyny şikeslendirip, proktit (göni içegäniň alawlama hadysasy) keselini döredip biler. Bu gatnaşyklar netijesinde hem jynsy gatnaşyklar arkaly geçýän keselleriň, şol sanda AIW-iň ýokuşma howpy saklanýandyr. Prezerwatiwi ulanmak goraglylygyň ýeke-täk usulydyr.

Çeşme: UNEP/GRIDA

Aral deňziniň ýagdaýy barada gysgaça maglumat

Aral deňzi Gazagystanyň we Özbegistanyň territoriýasynda, Garagum we Gyzylgum çölleriniň aralygynda ýerleşýär. Gazagystan, Gyrgyzystan, Türkmenistan, we Özbegistan döwletleriniň ählisi Aral deňzi bilen araçäkleşýärler. Deňziň suwunyň derejesi 1960-njy ýyllarda peselip başlady. 1960-njy ýyldan häzirki güne çenli, Aral deňziniň tutýan meýdany 10 esse kiçeldi.

Aral deňziniň guramagynyň esasy sebäbi: Amy derýanyň we Syr derýanyň suwlarynyň köp böleginiň Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ekin meýdanlaryny suwarmak üçin ulanylmagydyr. Munuň netijesinde, Araly suw bilen üpjün etmeli derýalaryň 100% suwlarynyň diňe 5.2%-i Arala baryp ýetýär. Aralyň guramagyna täsir eden ýene bir faktor hem demografiýadyr. 20-nji asyryň ikinji ýarymynda, Aral deňziniň sebitiniň ilaty güýçli depginde köpelip başlady. Eger laýyk çäreler görülmese, gelejekde hem, Merkezi Aziýanyň ilatynyň köpelmegi bilen, suwa bolan talap we suw ýetmezçiligi artar.

Saglygyň synlary we okyjylar bilen pikir alyşmalary, Türkmenistanyň mekdeplerinde esasan nika çenli "jynsy gatnaşykdan saklanmak" barada gürrüň edilýändigini görkezýär. Emma okuwçylara göwreliligiň öňüni alyş usullary (kontrasepsiýa), jynsy gatnaşyklar arkaly geçýän keseller we sagdyn we jogapkärçilikli durmuş endikleri barada bilim berilmeýär ýa-da berilýän bilim ylmy taýdan nädogry bolup, döwrebap standartlaryna esaslananok. Türkmenistanda ýetginjek göwreliligi we ýetginjekleriň seksual we önellgelik (reproduksiýa) saglygy barada sanlar we maglumat ýok. Meselem, Gazagystan 15-19 ýaşdaly ýetginjek gyzlaryň irki göwrelilik sanlaryny welaýat boýunça çap edýar.

Oral jynsy gatnaşygy erkeklik ujydynyň agza alynyp gyjyndyrylmagy arkaly geçirilýändir. Şeýle gatnaşyk ýokançlyklaryň geçmegi bilen howpludyr. Eger agyzda bakteriýalary saklaýan çüýrük, kariýesli dişler bolsa, olar erkeklik peşew ýollarynyň sowuklama kesellerine getirip bilerler. Erkeklik jyns agzalaryndaky ýokançlyklar döl bilen agza düşende merezýeli, AIW, uçugy, wirusly gepatitleri, sitomegalowirusy ýokuşdyryp biler. Adamyň papilloma wirusynyň ýokuşmagy bolsa bokurgadyň rak keseline getirip bilýändir. Ýokuşma howpy agyz boşlugynda kiçijik ýarajyklar, sypjyryklar, jaýryklar bolanda has hem ýokarlanyp bilýär.

Oral jynsy gatnaşyklarda howpsuzlyk çäresini berjaý etmek üçin prezerwatiwleri ulanmak hökmanydyr.

Kunnilingus düşünjesi – jynsy gatnaşyklarda aýalyň daşky jyns agzalaryny diliň, dodaklaryň, burnuň kömegi bilen gyjyndyrma hereketini aňladýandyr. Kunnilingusy jynsy gatnaşyklarynda ulanýan jübütler biri-birine arassaçylyk çäreleri babatda ynamly bolmalydyr. Çunki onuň üsti bilen uçuk wirusy, gepatitler, sitomegalowirusy, merezýel, sözenek keseli ýokuşyp bilýändir. Doly goraglylygy berjaý etmek üçin kunnilingus geçirlende ýörite prezerwatiwleri ulanmak ýa-da adaty prezerwatiwy ortasyndan kesip jyns agzalaryň üstüne goýup ulanma maslahat berilýändir.

Adam bedeni üçin her derman del himiki madda bolup durýandyr. Şonuň üçin hem lukman size derman serişdesini bellände, onuň peýdaly we döräp biljek zyýanly taraplarynyň gatnaşygyny göz öňüne tutýar.

Eger siz lukman bolmasaňyz, onda ynamlylyk bilen özüňize kesel kesgidini goýup bilmersiňiz. Käbir ýagdaýlarda hatda hünärmene hem laborator barlaglardan geçirip, dogry bejeriş üçin lukmanlaryň toparynyň maslahatyny almak zerur bolýar. Özüňize özbaşdak ýa-da tanyşlaryňyzyň maslahat bermegi bilen derman saýlanyňyzda, peýdasyz, hatda zyýanly dermanlary almak töwekgelçiliginden gaça durup bilmersiňiz. Siz dermanhananyň işgäriniň kömegine bil baglaýan bolsaňyz, onda ýalňyşýarsyňyz. Farmasewt siziň ýagdaýyňyza doly baha berip bilmeýär we öz beren maslahatlarynyň netijesine jogap bermeýär.

Ýaşyna garamazdan, jynsy agzalary bilen bagly kynçylyklar ýüze çykanda gyzlar ginekolog lukmanyna ýüz tutýarlar. Oglanlar hem, ýaşyna garamazdan erkeklik jyns agzalarynyň keselleri dörände urolog lukmanlaryna ýüz tutmalydyr. Aslynda hem gyzlar, hem oglanlar diňe bir kesel dörände däl-de, ýylda bir gezek keselleriň öňüni alyş barlaglary geçmelidir.

Soňky ýyllarda urolog lukmanyndan başga-da, erkek adamlara seredýän androlog lukmany taýynlanyp başlandy. Bu lukmanlar diňe bir erkeklik agzalarynyň saglygy däl-de, seksual saglygy, seksual işjeňligi meseleleri babatda hem bejergi geçirýärler. Bu lukmanlaryň maslahatyny siz özüňiziň degişli Saglyk Öýleriňize, Bejeriş we Sagaldyş merkezlerine ýüz tutup alyp bilersiňiz.

Elbetde, seksual saglygyňa degişli soraglar seni gyzyklandyryp, sen oňa degişli soraglaryňa dogry jogap tapasyň geler. Ýöne başga tarapdan, beýle soraglar başgalardan tapawutlanýarlar we olar barada sen her kimden sorap bilmersiň. Aslynda, diňe bir seksual saglygyňa degişli däl, hemme soraglary hem sen ene-ataňa, uly doganlaryňa berip, açyk jogaby, düşündirişleri almak gowy çykalga bolup durýar. Ýöne köp ýetginjekler bu soraglary maşgala agzalaryna berip, söhbetdeş bolmakdan çekinýärler.

Oglanyň jynsy gatnaşygy geçirmändigini, ýagny onuň boý oglandygyny görkezýän, subut edýän alamat ýokdur. Oglanlaryň gatnaşyklarda bolandygyny görkezýän anatomiki alamat bolmaýar. Dogry, oglanyň ýygra, utanjaň bolmagy, gyz bilen aňsat gürrüň açyp bilmezligi, söýgi ýa-da jynsy gatnaşyklar barada gürrüň açylanda gyzaryp utanmagy onuň tejribesiz, boý oglanlygyndan habar berip biler. Ýöne başga tarapdan, kä ýaş ýigitler entek jynsy gatnaşygy geçirmedik bolsa-da, özlerini bu ugurdan bilermen, tejribeli görkezmäge çalşyp bilerler. Görşümiz ýaly, oglanyň gatnaşyklarda tejribelidigini ýa-da tejribesizdigini diňe ondan sorap ýa-da özüniň boýun almalaryndan anyklap bolýandyr. Şonuň üçin hem jübütleriň biri-birine ynanyp, pikir alyşmagy, gönümel, açyk gürrüňdeşligi alyp barmagy özara gyzyklanmalar, seniň taýyň öňki tejribesi, islegleri barada peýdaly boljak maglumatlary berip biler.