Saglygy goraýyşdaky gender deňsizligi zerarly dünýäniň dürli künjeklerinde aýal-gyzlar özlerine zerur saglyk hyzmatlaryny alyp bilmeýärler. Aýallaryň göwreliligi we çaga dogumyny başyndan geçirýändigi sebäpli, olar ömürleriniň dowamynda erkeklerden has köp diagnostik barlaglardan geçmeli bolup bilýärler. Emma welin, aýallar üçin zerur, emma erkeklere gerek bolmaýan ýönekeý barlaglar köplenç tapdyrmaýar ýa-da tapdyrsa-da elýeterli däl. Käbir ýurtlarda aýallaryň bary-ýogy 13%-i göwrelilikde maslahat berilýän antenatal barlaglaryň ählisinden geçip bilýärler.

Haçanda erkegiň ýa-da aýalyň reproduktiw ulgamyndaky näsaglyk zerarly 12 aýlap ýa-da ondan uzak wagtlap dowamly goragsyz geçirilen jynsy gatnaşyklar göwrelilige eltmese – muňa önelgesizlik diýilýär. Önelgesizlik dünýäde her 6 adamdan birine täsir edýär we bu meselede pes, orta hem-de ýokary girdejili ýurtlaryň arasynda uly tapawut ýok.

Bütindünýä saglygy goraýyş guramasy Azerbeýjana we Täjigistana öz ýurtlarynyň çäginde malýariýa (gyzzyrma) keseliniň soňuna çykandyklary üçin şahadatnama gowşurdy. Bu iki ýurt keselden azat bolmak üçin bir asyrlap irginsiz göreşipdiler.

Malýariýanyň ýok edilendigini kepillendirýän şahadatnama BSGG tarapyndan malýariýadan azat bolan ýurda berilýär. Bu şahadatnamany almak üçin ýurt soňky 3 ýylda yhlasly tagallalar edip, Anopheles çybynlarynyň ýaýradýan gyzzyrma keselinden saplanandygyna ygtybarly subutnama görkezmeli. Şeýle-de, ýurt keseliň gaýtadan ýüze çykmagynyň öňüni almaga ukyplydygyny subut etmeli.

Örän ähmiýetli ynsan gormony insulin bedene iýmiti energiýa öwürmäge hem-de gandaky şekeriň mukdaryny sazlamaga kömek edýär. Süýji keselli adamyň bedeni ýeterlik insulin gormonyny bölüp çykaryp bilmeýär ýa-da ony ýerlikli ulanyp bilmeýär. Şonuň üçin süýjülikli adamlaryň köpüsi insulini derman görnüşinde kabul etmeli bolýarlar. Dünýä ýüzünde näçe adamyň yzygiderli insulin ulanmaly bolýandygy näbelli, emma onuň 200 milliondan köpdügi çaklanylýar.

Bütindünýä saglygy goraýyş guramasy (BSGG) bu ýyl Bütindünýä saglyk gününde guramanyň düýbüniň tutulmagynyň 75 ýyllygyny belleýär.

BSGG-nyň biziň durmuşymyzda ähmiýeti

BSGG 1948-nji ýylda Birleşen Milletler Guramasynyň bir bölegi hökmünde döredilýär. Onuň wezipesi we borçlary halkara saglyk syýasatyny ugrukdyrmagy we sazlaşdyrmagy, beýleki global saglyk başlangyçlary bilen hyzmatdaşlyk etmegi, ylmy barlaglary geçirmegi, normalary bellemegi, tehniki goldaw bermegi, şeýle-de dünýä ýüzündäki saglyk tendensiýalaryna gözegçilik etmegi öz içine alýar. BSGG-nyň ýene bir wezipesi hem ýurtlara ylma esaslanýan saglyk maslahatlaryny bermekdir. Meselem, her ýurduň öz resurslaryny göz öňünde tutup, ol ýerde haýsy esasy derman serişdeleriniň, diagnostikalaryň we bejergileriň bolmalydygyny maslahat berýär. Emma, gurama hiç bir ýurda rugsatsyz girip ýa-da hiç bir ýurdy maslahatyny almaga mejbur edip bilmeýär.

Häzirkizaman bilim ulgamlarynda okuwçylaryň arasyndaky tapawutlyklara düşünmekde, hormat goýmakda we ähli okuwçylar üçin deň mümkinçilikleri döretmekde öňegidişlikler gazanyldy. Köp ýurtda aýratyn zerurlyklary ýa-da aýratyn öwreniş zerurlyklary bolan çagalar üçin zerurlyklary kesgitlemegiň we bilim almakda goldaw bermegiň ýörite sosial-pedagogik modeli ornaşdyrylan. Gazagystanyň bilim ulgamynda welin, heniz hem könelişen lukmançylyk ýa-da kemçilikli model saklanyp galýar.

"Global saglyk ulgamyndaky aýallar" hereketiniň ýakynda çykaran hasabaty zenan saglyk işgärleriniň ýüzbe-ýüz bolýan deňsizliginiň pandemiýa döwründe has-da ýaramazlaşandygyny görkezýär. Dünýäde saglygy goraýyş işgärleriniň 70%-iniň aýal-gyzlar bolmagyna garamazdan, olar ýolbaşçylyk wezipeleriniň diňe 25%-ini eýeleýärler.

Pandemiýada saglyk işgärleri gahryman saýylyp, alkyşlanylsa-da, olaryň iş sagatlary has uzady we işlerinde töwekgellikler hem-de kynçylyklar köpeldi. Onuň üstesine aýal işgärleriň çaga ideginde, bilimde we gartaşanlara ýa-da maşgala agzalaryna ideg etmekde ýüki agraldy. Eger meselä bolan çemeleşmelerini üýtgetmeseler, käbir ýurtlara saglyk ulgamynda aýal we erkek işgärleriň deňligini gazanmak üçin ýene 100 ýyldan hem köp wagt gerek bolmagy mümkin. Ekspertleriň pikiriçe, saglygy goraýyş ulgamynda gender deňligini gazanmaga 5 zat böwet bolýar:

↪ 2021-nji ýylda inçekesel 10.6 million adama ýokuşdy we 1.6 million adamyň ölümine sebäp boldy.

↪ Inçekesel ähli ýurtda we ähli ýaşdaky adamlaryň arasynda duş gelýär, emma bu keseliň öňüni alyp we bejerip bolýar.

↪ Inçekesel hadysalarynyň 98%-i pes we orta girdejili ýurtlarda hasaba alyndy.

Ýurduň Milli statistika komitetine görä, Gyrgyzystanda 200 müňden köp maýyplygy bolan adam ýaşaýar. Ýurduň ilatynyň 3% töweregi myşsa-skelet bozulmalaryndan, görüş we eşidiş ýaramazlyklaryndan, ýaramaz intellektden, psihologik we kognitiw bozulmalardan ejir çekýär. Maýyplygy bolan adamlaryň sany soňky 5 ýylda 10.5% köpelipdir. Olaryň näçesiniň zähmete ukyplydygy we näçesiniň işleýändigi ýa-da öz işini edýändigi barada resmi statistika ýok. Gyrgyzystanyň kanunçylygynda maýyplygy bolan adamlaryň işgärleriň 5%-ini düzmelidigi, olaryň synag möhletsiz işe alynmalydygy we günde 7 sagatdan köp işledilmeli däldigi bellenilýär, emma welin bu düzgünler hakykatda berjaý edilmeýär.

Sublimasiýa geçirmek (doňduryp guratmak) arkaly ýasalýan täze inçekesel waksinasy kliniki synaglaryň 1-nji tapgyrynda uly umyt beriji netijeleri görkezdi. 3 aýa çenli 37 gradusda saklap bolýan bu waksina inçekeseliň öňüni almakda edilýän tagallalaryň gerimini giňeldip biler.